ਧੰਨ-ਧੰਨ ਸਤਗੁਰੂ ਤੇਰਾ ਹੀ ਆਸਰਾ॥
"ਸੱਤ ਪੁਰਖ, ਅਕਾਲ ਮੂਰਤ, ਸ਼ਬਦ ਸਰੂਪੀ ਰਾਮ"
ਲੈ ਲਉ ਲੋਕੋ ਨਾਮ, ਸਰਸੇ ਵਾਲੇ ਡੇਰੇ ਦਾ!
Saturday, May 29, 2010
Friday, May 28, 2010
ਮੇਰਾ ਨਾਂ- ਗੁਰਮੇਲ ਸਰਾਂ
ਮੇਰਾ ਨਾਂ- ਗੁਰਮੇਲ ਸਰਾਂ
ਮੈਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਕਿਸੇ ਮੂਰਖ ਨੇ ਆਪਣਾ ਨਾਂ ਸੋ ਐਂਡ ਸੋ ਸਰਾਂ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।ਬਥੇਰਾ ਸਮਝਾਇਆ ਕਿ ਸਰਾਂ ਨਹੀਂ ਸਰਾ ਹੈ; ਸਰਾਂ ਰਾਤ ਕੱਟਣ ਦਾ ਟਿਕਾਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਸਰਾ ਨਦੀਆਂ ਨੂੰ ਲੱਭਣ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹੈ ਇਹ।ਇਹ ਕੋਈ ਗੋਤ ਨਹੀਂ, ਇਹ ਇੱਕ ਉਪਾਧੀ ਹੈ।ਮੇਰਾ ਇਹ ਲੇਖ, ਜੰਗ ਸਿਹੁੰ ਹਕੀਮ ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਗੋਰੇ ਦੇ ਪੁੱਟੇ ਬੋਰ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿੰਗ-ਤੜਿੰਗਾ ਹੋ ਜਾਣ ਦਾ ਡਰ ਹੈ, ਸਿੱਧਾ ਰੱਖਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹਾਂ।
ਮੇਰੀ ਮਾਸੀ ਮੇਰੇ ਪਿਉ ਨੂੰ ਵਿਆਹੀ ਸੀ। ਇਕ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇ ਕੇ ਪ੍ਰਲੋਕ ਸਿਧਾਰ ਗਈ। ਮੇਰੇ ਨਾਨਕਿਆਂ ਨੇ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਤੋਰ ਦਿੱਤੀ। ਮੇਰਾ ਚਾਚਾ ਵਿਆਹ ਪਿੱਛੋਂ ਮੁਕਲਾਵਾ ਲਿਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਪ੍ਰਲੋਕ ਸਿਧਾਰ ਗਿਆ। ਉਹ ਮਾਤਾ ਵੀ ਮੇਰੇ ਪਿਉ ਨਾਲ ਵਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਅਸੀਂ ਤਿੰਨਾਂ ਮਾਵਾਂ ਦੇ ਦਸ ਪੁੱਤ-ਧੀਆਂ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਬੇਬੇ ਕਹਿ ਕੇ ਹੀ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਦੇ ਸਾਂ; ਸਿਵਾਇ ਮਾਸੀ ਦੀ ਧੀ ਮਿੱਠੋ ਦੇ, ਜੋ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਮਾਸੀ ਕਹਿ ਕੇ ਬੁਲਾਉਂਦੀ ਸੀ।(ਸਹੁਰੀਂ ਜਾਣ ਪਿੱਛੋਂ ਉਹ ਵੀ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਬੇਬੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗ ਪਈ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਬੇਬੇ ਮਰੀ ਤਾਂ ਉਹ ਬਹੁਤ ਰੋਈ; ਉਸ ਦੀ ਸੱਸ ਕਹਿਣ ਲੱਗੀ ਕਿ ਉਹ ਕਿਹੜਾ ਤੇਰੀ ਸਕੀ ਮਾਂ ਸੀ, ਤੂੰ ਏਨਾ ਰੋਂਦੀ ਕਿਉਂ ਹੈਂ?) ਦੋਵੇਂ ਮਾਂਵਾਂ ਇਸ ਵੇਲੇ ਇਸ ਜਹਾਨ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹਨ।
ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਨੇ ਇਕ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ। ਪਰ ਦੂਜੀ ਬੇਬੇ ਨੇ ਇੰਨੇ ਚਿਰ ਵਿੱਚ ਦੋ ਮੁੰਡੇ ਜੰਮ ਦਿੱਤੇ। ਮੇਰੀ ਮਾਂ, ਨਸੀਬ ਕੌਰ ਚਿੰਤਤ ਹੋ ਗਈ; ਖੌਰੇ ਸੌਂਕਣ ਦੀ ਔਲਾਦ ਜ਼ਮੀਨ-ਜਾਇਦਾਦ ਦੀ ਮਾਲਕ ਨਾ ਬਣ ਬੈਠੇ। ਨਸੀਬ ਕੌਰ ਨੇ ਕਿਸੇ ਸਾਧ ਦੇ ਡੇਰੇ ‘ਤੇ ਚੌਂਕੀਆਂ ਭਰਨੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਸ਼ਨੀਵਾਰ ਦੇ ਸ਼ਨੀਵਾਰ।ਚਾਲੀ ਸ਼ਨੀਵਾਰ ਉਸ ਨੇ ਚੌਂਕੀਆਂ ਭਰੀਆਂ।ਫੇਰ ਕਿਤੇ ਮੈਂ ਉਸ ਦੇ ਗਰਭ ਵਿਚ ਆਇਆ! ਮਾਂ ਨੇ ਮੇਰਾ ਨਾਂ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਡੀ.ਸੀ.। ਪੁੱਤ ਜੰਮਣ ਦਾ ਏਨਾ ਚਾਅ ਵੀ ਕੀ ਆਖੇ! ਇਹ ਸੀ ਸੰਨ 1957।
ਸੰਨ 1962। ਬਾਪੂ ਦੀ ਉਂਗਲ ਫੜ ਕੇ ਸਕੂਲ ‘ਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਸੌ ਕੁ ਗਜ਼ ਪਿਛਾਂਹ ਪਹੁੰਚਣ ‘ਤੇ ਬਾਪੂ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ: “ਡੀ.ਸੀ. ਤੇਰਾ ਸਕੂਲ ‘ਚ ਕੀ ਨਾਂਅ ਲਿਖਾਈਏ? ਤੇਰੀ ਮਾਂ ਤਾਂ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰਾਂਦਿੱਤਾ ਲਿਖਾਇਆ ਜਾਵੇ!” ਗੁਰਾਂਦਿੱਤਾ ਨਾਂ ਦਾ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਇਕ ਚਹਿਲ ਸੀ ਜਿਸ ਦੀ ਦਾੜੀ ਉਸ ਦੇ ਕੰਨਾਂ ਨੂੰ ਢਕਦੀ ਸੀ।ਮੈਂ ਤਟਫਟ ਬੋਲਿਆ: “ਬਾਪੂ, ਮੇਰਾ ਨਾਂ ਗੁਰਾਂਦਿੱਤਾ ਨਹੀ ਲਿਖਾਉਣਾ।“ ਉਹ ਬੋਲਿਆ: “ਫੇਰ ਤੇਰਾ ਨਾਂ ਗੁਰ ਦੇ ਨਾਲ ਤਾਂ ਜ਼ਰੂਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਵੇਗਾ, ਤੂੰ ਸੋਚ ਲੈ।“ ਸਾਡੀ, ਮੇਰੇ ਪਿਉ ਦੇ ਨਾਨਕਿਆਂ ‘ਚੋ ਸਕੀਰੀ ‘ਚ ਇੱਕ ਮੇਰੇ ਭਰਾ ਲਗਦੇ ਬੰਦੇ ਦਾ ਨਾਂ ਗੁਰਮੇਲ ਸੀ, ਜੋ ਬੰਦਾ ਮੈਂਨੂੰ ਚੰਗਾ ਲਗਦਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਮੇਰਾ ਨਾਂ ਗੁਰਮੇਲ ਲਿਖਾ ਦਿਉ।
ਬਾਪੂ ਨੇ ਹਰਨਾਮ ਸਿਹੁੰ ਮਾਸਟਰ (ਜੋ ਉਸ ਦਾ ਕਲਾਸ ਫੈਲੋ ਸੀ) ਨੂੰ ਇੱਕ ਆਨਾ ਫੜਾਉਂਦਿਆ ਕਿਹਾ: “ਹਰਨਾਮ, ਤੇਰਾ ਭਤੀਜ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦਾ ਨਾਂ ਗੁਰਮੇਲ ਲਿਖਿਆ ਜਾਵੇ।“ ਉਹ ਵੱਡਾ ਸਾਰਾ ਰਜਿਸਟਰ ਅੱਖਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਗਿਆ ਹੈ- ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ‘ਗੁਰਮੇਲ’।
ਸਾਰੇ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ਕਿ ਮੇਰਾ ਨਾਂ ਮੇਰੀ ਮਾਸੀ ਨੇ ਰੱਖਿਆ, ਭੂਆ ਨੇ ਰੱਖਿਆ, ਤਾਈ ਨੇ ਰੱਖਿਆ, ਕੋਈ ਮਿਲਿਆ ਅਜਿਹਾ ਇਨਸਾਨ ਜਿਹੜਾ ਕਹਿੰਦਾ ਹੋਵੇ ‘ਮੇਰਾ ਨਾਂਅ ਮੈਂ ਆਪ ਰੱਖਿਆ?'
ਮੈਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਕਿਸੇ ਮੂਰਖ ਨੇ ਆਪਣਾ ਨਾਂ ਸੋ ਐਂਡ ਸੋ ਸਰਾਂ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।ਬਥੇਰਾ ਸਮਝਾਇਆ ਕਿ ਸਰਾਂ ਨਹੀਂ ਸਰਾ ਹੈ; ਸਰਾਂ ਰਾਤ ਕੱਟਣ ਦਾ ਟਿਕਾਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਸਰਾ ਨਦੀਆਂ ਨੂੰ ਲੱਭਣ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹੈ ਇਹ।ਇਹ ਕੋਈ ਗੋਤ ਨਹੀਂ, ਇਹ ਇੱਕ ਉਪਾਧੀ ਹੈ।ਮੇਰਾ ਇਹ ਲੇਖ, ਜੰਗ ਸਿਹੁੰ ਹਕੀਮ ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਗੋਰੇ ਦੇ ਪੁੱਟੇ ਬੋਰ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿੰਗ-ਤੜਿੰਗਾ ਹੋ ਜਾਣ ਦਾ ਡਰ ਹੈ, ਸਿੱਧਾ ਰੱਖਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹਾਂ।
ਮੇਰੀ ਮਾਸੀ ਮੇਰੇ ਪਿਉ ਨੂੰ ਵਿਆਹੀ ਸੀ। ਇਕ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇ ਕੇ ਪ੍ਰਲੋਕ ਸਿਧਾਰ ਗਈ। ਮੇਰੇ ਨਾਨਕਿਆਂ ਨੇ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਤੋਰ ਦਿੱਤੀ। ਮੇਰਾ ਚਾਚਾ ਵਿਆਹ ਪਿੱਛੋਂ ਮੁਕਲਾਵਾ ਲਿਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਪ੍ਰਲੋਕ ਸਿਧਾਰ ਗਿਆ। ਉਹ ਮਾਤਾ ਵੀ ਮੇਰੇ ਪਿਉ ਨਾਲ ਵਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਅਸੀਂ ਤਿੰਨਾਂ ਮਾਵਾਂ ਦੇ ਦਸ ਪੁੱਤ-ਧੀਆਂ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਬੇਬੇ ਕਹਿ ਕੇ ਹੀ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਦੇ ਸਾਂ; ਸਿਵਾਇ ਮਾਸੀ ਦੀ ਧੀ ਮਿੱਠੋ ਦੇ, ਜੋ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਮਾਸੀ ਕਹਿ ਕੇ ਬੁਲਾਉਂਦੀ ਸੀ।(ਸਹੁਰੀਂ ਜਾਣ ਪਿੱਛੋਂ ਉਹ ਵੀ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਬੇਬੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗ ਪਈ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਬੇਬੇ ਮਰੀ ਤਾਂ ਉਹ ਬਹੁਤ ਰੋਈ; ਉਸ ਦੀ ਸੱਸ ਕਹਿਣ ਲੱਗੀ ਕਿ ਉਹ ਕਿਹੜਾ ਤੇਰੀ ਸਕੀ ਮਾਂ ਸੀ, ਤੂੰ ਏਨਾ ਰੋਂਦੀ ਕਿਉਂ ਹੈਂ?) ਦੋਵੇਂ ਮਾਂਵਾਂ ਇਸ ਵੇਲੇ ਇਸ ਜਹਾਨ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹਨ।
ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਨੇ ਇਕ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ। ਪਰ ਦੂਜੀ ਬੇਬੇ ਨੇ ਇੰਨੇ ਚਿਰ ਵਿੱਚ ਦੋ ਮੁੰਡੇ ਜੰਮ ਦਿੱਤੇ। ਮੇਰੀ ਮਾਂ, ਨਸੀਬ ਕੌਰ ਚਿੰਤਤ ਹੋ ਗਈ; ਖੌਰੇ ਸੌਂਕਣ ਦੀ ਔਲਾਦ ਜ਼ਮੀਨ-ਜਾਇਦਾਦ ਦੀ ਮਾਲਕ ਨਾ ਬਣ ਬੈਠੇ। ਨਸੀਬ ਕੌਰ ਨੇ ਕਿਸੇ ਸਾਧ ਦੇ ਡੇਰੇ ‘ਤੇ ਚੌਂਕੀਆਂ ਭਰਨੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਸ਼ਨੀਵਾਰ ਦੇ ਸ਼ਨੀਵਾਰ।ਚਾਲੀ ਸ਼ਨੀਵਾਰ ਉਸ ਨੇ ਚੌਂਕੀਆਂ ਭਰੀਆਂ।ਫੇਰ ਕਿਤੇ ਮੈਂ ਉਸ ਦੇ ਗਰਭ ਵਿਚ ਆਇਆ! ਮਾਂ ਨੇ ਮੇਰਾ ਨਾਂ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਡੀ.ਸੀ.। ਪੁੱਤ ਜੰਮਣ ਦਾ ਏਨਾ ਚਾਅ ਵੀ ਕੀ ਆਖੇ! ਇਹ ਸੀ ਸੰਨ 1957।
ਸੰਨ 1962। ਬਾਪੂ ਦੀ ਉਂਗਲ ਫੜ ਕੇ ਸਕੂਲ ‘ਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਸੌ ਕੁ ਗਜ਼ ਪਿਛਾਂਹ ਪਹੁੰਚਣ ‘ਤੇ ਬਾਪੂ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ: “ਡੀ.ਸੀ. ਤੇਰਾ ਸਕੂਲ ‘ਚ ਕੀ ਨਾਂਅ ਲਿਖਾਈਏ? ਤੇਰੀ ਮਾਂ ਤਾਂ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰਾਂਦਿੱਤਾ ਲਿਖਾਇਆ ਜਾਵੇ!” ਗੁਰਾਂਦਿੱਤਾ ਨਾਂ ਦਾ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਇਕ ਚਹਿਲ ਸੀ ਜਿਸ ਦੀ ਦਾੜੀ ਉਸ ਦੇ ਕੰਨਾਂ ਨੂੰ ਢਕਦੀ ਸੀ।ਮੈਂ ਤਟਫਟ ਬੋਲਿਆ: “ਬਾਪੂ, ਮੇਰਾ ਨਾਂ ਗੁਰਾਂਦਿੱਤਾ ਨਹੀ ਲਿਖਾਉਣਾ।“ ਉਹ ਬੋਲਿਆ: “ਫੇਰ ਤੇਰਾ ਨਾਂ ਗੁਰ ਦੇ ਨਾਲ ਤਾਂ ਜ਼ਰੂਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਵੇਗਾ, ਤੂੰ ਸੋਚ ਲੈ।“ ਸਾਡੀ, ਮੇਰੇ ਪਿਉ ਦੇ ਨਾਨਕਿਆਂ ‘ਚੋ ਸਕੀਰੀ ‘ਚ ਇੱਕ ਮੇਰੇ ਭਰਾ ਲਗਦੇ ਬੰਦੇ ਦਾ ਨਾਂ ਗੁਰਮੇਲ ਸੀ, ਜੋ ਬੰਦਾ ਮੈਂਨੂੰ ਚੰਗਾ ਲਗਦਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਮੇਰਾ ਨਾਂ ਗੁਰਮੇਲ ਲਿਖਾ ਦਿਉ।
ਬਾਪੂ ਨੇ ਹਰਨਾਮ ਸਿਹੁੰ ਮਾਸਟਰ (ਜੋ ਉਸ ਦਾ ਕਲਾਸ ਫੈਲੋ ਸੀ) ਨੂੰ ਇੱਕ ਆਨਾ ਫੜਾਉਂਦਿਆ ਕਿਹਾ: “ਹਰਨਾਮ, ਤੇਰਾ ਭਤੀਜ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦਾ ਨਾਂ ਗੁਰਮੇਲ ਲਿਖਿਆ ਜਾਵੇ।“ ਉਹ ਵੱਡਾ ਸਾਰਾ ਰਜਿਸਟਰ ਅੱਖਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਗਿਆ ਹੈ- ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ‘ਗੁਰਮੇਲ’।
ਸਾਰੇ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ਕਿ ਮੇਰਾ ਨਾਂ ਮੇਰੀ ਮਾਸੀ ਨੇ ਰੱਖਿਆ, ਭੂਆ ਨੇ ਰੱਖਿਆ, ਤਾਈ ਨੇ ਰੱਖਿਆ, ਕੋਈ ਮਿਲਿਆ ਅਜਿਹਾ ਇਨਸਾਨ ਜਿਹੜਾ ਕਹਿੰਦਾ ਹੋਵੇ ‘ਮੇਰਾ ਨਾਂਅ ਮੈਂ ਆਪ ਰੱਖਿਆ?'
Wednesday, May 26, 2010
ਜੰਗ ਸਿਹੁੰ ਹਕੀਮ
ਜੰਗ ਸਿਹੁੰ ਹਕੀਮ
ਸਾਡੇ ਵਾੜੇ ਦੇ ਨਾਲ ਪੈਂਦਾ ਸੀ ਉਸ ਦਾ ਘਰ। ਗੋਤ ਦਾ ਢਿੱਲੋਂ ਸੀ। ਢਿੱਲਵਾਂ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਘਰਾਂ ਵਿਚ 60-60 ਕਿੱਲਿਆਂ ਦੀਆਂ ਢੇਰੀਆਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਸਨ। ਟਰੈਂਡ ਆੱਵ ਮਾਈਗ੍ਰੇਸ਼ਨ ਵਿਸ਼ੇ ‘ਤੇ ਕਿਸੇ ਦਿਨ ਫਿਰ ਲਿਖਾਂਗਾ, ਪਰ ਮੇਰੇ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲੋਕ ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿੱਚੋਂ ਸਤਲੁਜ ਦਰਿਆ ਦੇ ਖਿਸਕਣ ਨਾਲ ਖਿਸਕ ਕੇ ਆਏ ਹਨ (ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ) ਪਰ ਕੁੱਝ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵੱਲੋਂ ਵੀ ਆ ਕੇ ਵਸੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੱਲ੍ਹੀ।ਚਹਿਲਾਂ ਬਾਰੇ ਤਾਂ ਬਾਬੂ ਰਜ਼ਬ ਅਲੀ ਦੀ ਟਿੱਪਣੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਿਸੇ ਟਿੱਪਣੀ ਦੀ ਗੁੰਜ਼ਾਇਸ਼ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ, ਤੇ ਸੁੱਖ ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਮਾਨ ਗੋਤ ਦਾ ਇਕ ਵੀ ਬੰਦਾ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ।(ਸੌਰੀ ਪ੍ਰੇਮ!)
ਹਾਂ, ਜੰਗ ਸਿਹੁੰ ਹਕੀਮ ਵੱਲ ਮੁੜਾਂ! ਮੇਰੀ ਸੁਰਤ ਸੰਭਾਲਣ ਬਾਅਦ ਮੈ ਆਪਣੇ ਅੱਖੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਕੂੰਡੇ-ਘੋਟਣੇ ਨਾਲ ਦਵਾਈਆਂ ਰਗੜਦਾ ਦੇਖਿਆ। ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਉਹ ਵਿਆਹਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਜਵਾਨੀ ਵਿਚ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਸ ਹਕੀਮ ਦਾ ਚੇਲਾ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਜਵਾਨੀ ਹਿਕਮਤ ਦੀ ਸੂਝ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਹੀ ਨਿੱਕਲ ਗਈ।
ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਨੂੰ, ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ, ਹੱਡਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਰੋਗ ਲੱਗ ਗਿਆ ਕਿ ਨੇੜੇ-ਤੇੜੇ ਕੋਈ ਇਲਾਜ ਨਹੀ ਹੋ ਸਕਿਆ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਦਾ ਸਿਵਲ ਹਸਪਤਾਲ ਨੇੜੇ-ਤੇੜੇ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ/ਚੰਗਾ ਹਸਪਤਾਲ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਮੇਰਾ ਪਿਉ, ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਤੱਕ ਲੈ ਕੇ ਗਿਆ। ਇਲਾਜ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ।ਆਖਿਰ, ਪਿੰਡ ਆਏ ਕੋਲ ਜੰਗ ਸਿਹੁੰ ਆਪ ਤੁਰ ਕੇ ਆਇਆ। ਬੋਲਿਆ: “ਬਾਬੂ ਸਿਆਂ! ਤੂੰ ਕਿਉਂ ਏਨੀ ਦੂਰ ਤੱਕ ਗਿਆ, ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਆ ਜਾਂਦਾ।“ ਉਸ ਦੀ ‘ਦਵਾਈ’ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਦਾ ਰੋਗ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ।ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਵੀ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਸੁਰਤ ਵਿਚ ਉਸ ਨੂੰ ਮੇਰੀ ਸਵਰਗੀ ਮਾਂ ਲਈ ਕੂੰਡੇ ਵਿਚ ਲਾਲ ਰੰਗ ਦੀ ਦਵਾਈ ਘੋਟਦਾ ਦੇਖਿਆ।
ਉਦੋਂ ਕਾਂਵਾਂ ਦਾ ਰੰਗ ਬੱਗਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਸੰਕਲਪ ਵੱਖਰੇ ਹੁਂਦੇ ਸਨ ਹੁਣ ਨਾਲੋਂ।ਪੰਜਾਹ ਸਾਲ ਨੂੰ ਢੁਕ ਚੁੱਕੇ ਜੰਗ ਸਿਹੁੰ ਨਾਲ ਕੋਈ ਜੱਟ ਆਪਣੀ ਧੀ- ਭੈਣ ਵਿਆਹੁਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਜੰਗ ਸਿਹੁੰ ਮੁੱਲ ਦੀ ਤੀਵੀਂ ਲੈ ਆਇਆ। ਮਜ਼ਬਣ ਸੀ, ਉਸ ਦੀ ਰੂਹ ਨੂੰ ਆਵੱਸ਼ ਹੀ ਗੁਰੂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਚਰਨਾਂ ਵਿਚ ਪਨਾਹ ਦਿੱਤੀ ਹੋਵੇਗੀ, ਬਹੁਤ ਹੀ ਨੇਕ ਰੂਹ ਸੀ ਉਹ। ਪਿੱਛੋਂ “ਮੂਹਰੀ” ਵਿੱਚ ਇਕ ਕੁੜੀ ਲਿਆਈ ਸੀ।ਉਸ ਨੇ ਜੰਗ ਸਿੰਹੁ ਦੇ ਘਰ ਨੂੰ ਰੰਗ-ਭਾਗ ਲਾ ਦਿੱਤੇ। ਤਿੰਨ ਮੁੰਡਿਆਂ ਤੇ ਇਕ ਕੁੜੀ ਦਾ ਬਾਪ ਬਣਿਆ ਹਕੀਮ।
ਇਸ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਦਾਸਤਾਨ-ਇ-ਫਨਾਹੀ!
ਤਿੰਨੇ ਮੁੰਡੇ ਲਫੰਡਰ ਨਿੱਕਲੇ। ਵਿਚਾਲੜਾ ਰੂਪ ਤਾਂ ਗੱਡੀ ਹੇਠ ਆ ਕੇ ਮਰ ਗਿਆ। ਸਾਰਿਆਂ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਦਾ ਨਾਂ ਯਾਦ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ, ਵੱਡਾ ਗੋਰਾ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਦਿਹਾੜੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਤਿੰਨੇ ਪਿਉ ਦੇ ਪੁੱਤਾਂ ਨੇ ਵੀਹ-ਵੀਹ ਕਿੱਲੇ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿਲੇ ਲਾ ਦਿੱਤੀ!
ਪਿੱਛੇ ਜਿਹੇ, ਕੋਈ ਦੋ ਕੁ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ, ਪਿੰਡ ਗਿਆ ਸਾਂ ਤਾਂ ਗੋਰੇ ਦੀ ਘਰ ਵਾਲੀ ਬੰਗਾਲਣ ਇਕ ਜੁਆਕੜੀ ਨੂੰ ਚੁੱਕੀ ਸਾਡੇ ਘਰੇ ਬੈਠੀ ਸੀ। ਮਿਲਣ ਆਈ ਸੀ।ਦੁੱਖ ਸਾਂਝਾ ਕਰਨ ਲਈ। ਮੈਂ ਉਸ ਬੰਗਾਲਣ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਪੁੱਛਿਆ (ਉਹ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੀ ਤੇ ਸਮਝਦੀ ਸੀ): “ਅੰਬੋ, ਤੂੰ ਇਸ ਡੰਗਰ ਨਾਲ ਕਿਵੇਂ ਫਸ ਗਈ?” ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਉਮਰ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਛੋਟੀ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਉਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਅੰਬੋਆਂ ਵਾਂਗ ਜੁਆਬ ਦਿੱਤਾ: “ਪੁੱਤ, ਮੈਨੂੰ ਕੀ ਪਤਾ ਸੀ ਇਹ ਡੰਗਰ ਹੈ। ਕਲਕੱਤੇ ਗਿਆ ਤਾਂ ਫਰਾਟੇ ਦਾਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲਦਾ ਸੀ।ਲਾਈਕ ਐਨੀ ਜੈਂਟਲਮੈਨ!”
ਇੱਕ ਅਨਪੜ੍ਹ ਆਦਮੀ ਤੇ ਫਰਾਟੇਦਾਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ, ਆਈ ਵਾਂਡਰਡ! ਪੁੱਛਣ ‘ਤੇ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਸਾਲ਼ਾ ਅਕਾਸ਼ਵਾਣੀ ਦੇ ਪੰਦਰਾਂ ਮਿੰਟਾਂ ਦੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੁਲਿਟਨ ਨੂੰ ਸੁਣਨ ਪਿੱਛੋਂ ਹੂ-ਬ-ਹੂ ਦੁਹਰਾ ਦਿੰਦਾ ਸੀ, ਨਿਊਜ਼-ਰੀਡਰ ਦੇ ਅਕਸੈਂਟ ਸਮੇਤ!
ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਗੋਰਾ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਬੋਰ ਕਰ ਕੇ ਬਣਾਈਆਂ ਟੱਟੀਆਂ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਦਰ-ਗੁਜ਼ਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਪੱਟੇ ਬੋਰ ਦਾ ਕੋਈ ਭਰੋਸਾ ਨਹੀਂ, ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਬੋਰ ਕਰਦਾ-ਕਰਦਾ ਕਿੱਧਰ-ਕਿੱਧਰ ਦੀ ਚਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਬੋਰ ‘ਚ ਸੈਂਕੜੇ ਵਲ-ਵਿੰਗ ਪਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
ਸਾਡੇ ਵਾੜੇ ਦੇ ਨਾਲ ਪੈਂਦਾ ਸੀ ਉਸ ਦਾ ਘਰ। ਗੋਤ ਦਾ ਢਿੱਲੋਂ ਸੀ। ਢਿੱਲਵਾਂ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਘਰਾਂ ਵਿਚ 60-60 ਕਿੱਲਿਆਂ ਦੀਆਂ ਢੇਰੀਆਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਸਨ। ਟਰੈਂਡ ਆੱਵ ਮਾਈਗ੍ਰੇਸ਼ਨ ਵਿਸ਼ੇ ‘ਤੇ ਕਿਸੇ ਦਿਨ ਫਿਰ ਲਿਖਾਂਗਾ, ਪਰ ਮੇਰੇ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲੋਕ ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿੱਚੋਂ ਸਤਲੁਜ ਦਰਿਆ ਦੇ ਖਿਸਕਣ ਨਾਲ ਖਿਸਕ ਕੇ ਆਏ ਹਨ (ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ) ਪਰ ਕੁੱਝ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵੱਲੋਂ ਵੀ ਆ ਕੇ ਵਸੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੱਲ੍ਹੀ।ਚਹਿਲਾਂ ਬਾਰੇ ਤਾਂ ਬਾਬੂ ਰਜ਼ਬ ਅਲੀ ਦੀ ਟਿੱਪਣੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਿਸੇ ਟਿੱਪਣੀ ਦੀ ਗੁੰਜ਼ਾਇਸ਼ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ, ਤੇ ਸੁੱਖ ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਮਾਨ ਗੋਤ ਦਾ ਇਕ ਵੀ ਬੰਦਾ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ।(ਸੌਰੀ ਪ੍ਰੇਮ!)
ਹਾਂ, ਜੰਗ ਸਿਹੁੰ ਹਕੀਮ ਵੱਲ ਮੁੜਾਂ! ਮੇਰੀ ਸੁਰਤ ਸੰਭਾਲਣ ਬਾਅਦ ਮੈ ਆਪਣੇ ਅੱਖੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਕੂੰਡੇ-ਘੋਟਣੇ ਨਾਲ ਦਵਾਈਆਂ ਰਗੜਦਾ ਦੇਖਿਆ। ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਉਹ ਵਿਆਹਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਜਵਾਨੀ ਵਿਚ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਸ ਹਕੀਮ ਦਾ ਚੇਲਾ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਜਵਾਨੀ ਹਿਕਮਤ ਦੀ ਸੂਝ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਹੀ ਨਿੱਕਲ ਗਈ।
ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਨੂੰ, ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ, ਹੱਡਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਰੋਗ ਲੱਗ ਗਿਆ ਕਿ ਨੇੜੇ-ਤੇੜੇ ਕੋਈ ਇਲਾਜ ਨਹੀ ਹੋ ਸਕਿਆ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਦਾ ਸਿਵਲ ਹਸਪਤਾਲ ਨੇੜੇ-ਤੇੜੇ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ/ਚੰਗਾ ਹਸਪਤਾਲ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਮੇਰਾ ਪਿਉ, ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਤੱਕ ਲੈ ਕੇ ਗਿਆ। ਇਲਾਜ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ।ਆਖਿਰ, ਪਿੰਡ ਆਏ ਕੋਲ ਜੰਗ ਸਿਹੁੰ ਆਪ ਤੁਰ ਕੇ ਆਇਆ। ਬੋਲਿਆ: “ਬਾਬੂ ਸਿਆਂ! ਤੂੰ ਕਿਉਂ ਏਨੀ ਦੂਰ ਤੱਕ ਗਿਆ, ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਆ ਜਾਂਦਾ।“ ਉਸ ਦੀ ‘ਦਵਾਈ’ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਦਾ ਰੋਗ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ।ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਵੀ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਸੁਰਤ ਵਿਚ ਉਸ ਨੂੰ ਮੇਰੀ ਸਵਰਗੀ ਮਾਂ ਲਈ ਕੂੰਡੇ ਵਿਚ ਲਾਲ ਰੰਗ ਦੀ ਦਵਾਈ ਘੋਟਦਾ ਦੇਖਿਆ।
ਉਦੋਂ ਕਾਂਵਾਂ ਦਾ ਰੰਗ ਬੱਗਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਸੰਕਲਪ ਵੱਖਰੇ ਹੁਂਦੇ ਸਨ ਹੁਣ ਨਾਲੋਂ।ਪੰਜਾਹ ਸਾਲ ਨੂੰ ਢੁਕ ਚੁੱਕੇ ਜੰਗ ਸਿਹੁੰ ਨਾਲ ਕੋਈ ਜੱਟ ਆਪਣੀ ਧੀ- ਭੈਣ ਵਿਆਹੁਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਜੰਗ ਸਿਹੁੰ ਮੁੱਲ ਦੀ ਤੀਵੀਂ ਲੈ ਆਇਆ। ਮਜ਼ਬਣ ਸੀ, ਉਸ ਦੀ ਰੂਹ ਨੂੰ ਆਵੱਸ਼ ਹੀ ਗੁਰੂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਚਰਨਾਂ ਵਿਚ ਪਨਾਹ ਦਿੱਤੀ ਹੋਵੇਗੀ, ਬਹੁਤ ਹੀ ਨੇਕ ਰੂਹ ਸੀ ਉਹ। ਪਿੱਛੋਂ “ਮੂਹਰੀ” ਵਿੱਚ ਇਕ ਕੁੜੀ ਲਿਆਈ ਸੀ।ਉਸ ਨੇ ਜੰਗ ਸਿੰਹੁ ਦੇ ਘਰ ਨੂੰ ਰੰਗ-ਭਾਗ ਲਾ ਦਿੱਤੇ। ਤਿੰਨ ਮੁੰਡਿਆਂ ਤੇ ਇਕ ਕੁੜੀ ਦਾ ਬਾਪ ਬਣਿਆ ਹਕੀਮ।
ਇਸ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਦਾਸਤਾਨ-ਇ-ਫਨਾਹੀ!
ਤਿੰਨੇ ਮੁੰਡੇ ਲਫੰਡਰ ਨਿੱਕਲੇ। ਵਿਚਾਲੜਾ ਰੂਪ ਤਾਂ ਗੱਡੀ ਹੇਠ ਆ ਕੇ ਮਰ ਗਿਆ। ਸਾਰਿਆਂ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਦਾ ਨਾਂ ਯਾਦ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ, ਵੱਡਾ ਗੋਰਾ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਦਿਹਾੜੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਤਿੰਨੇ ਪਿਉ ਦੇ ਪੁੱਤਾਂ ਨੇ ਵੀਹ-ਵੀਹ ਕਿੱਲੇ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿਲੇ ਲਾ ਦਿੱਤੀ!
ਪਿੱਛੇ ਜਿਹੇ, ਕੋਈ ਦੋ ਕੁ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ, ਪਿੰਡ ਗਿਆ ਸਾਂ ਤਾਂ ਗੋਰੇ ਦੀ ਘਰ ਵਾਲੀ ਬੰਗਾਲਣ ਇਕ ਜੁਆਕੜੀ ਨੂੰ ਚੁੱਕੀ ਸਾਡੇ ਘਰੇ ਬੈਠੀ ਸੀ। ਮਿਲਣ ਆਈ ਸੀ।ਦੁੱਖ ਸਾਂਝਾ ਕਰਨ ਲਈ। ਮੈਂ ਉਸ ਬੰਗਾਲਣ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਪੁੱਛਿਆ (ਉਹ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੀ ਤੇ ਸਮਝਦੀ ਸੀ): “ਅੰਬੋ, ਤੂੰ ਇਸ ਡੰਗਰ ਨਾਲ ਕਿਵੇਂ ਫਸ ਗਈ?” ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਉਮਰ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਛੋਟੀ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਉਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਅੰਬੋਆਂ ਵਾਂਗ ਜੁਆਬ ਦਿੱਤਾ: “ਪੁੱਤ, ਮੈਨੂੰ ਕੀ ਪਤਾ ਸੀ ਇਹ ਡੰਗਰ ਹੈ। ਕਲਕੱਤੇ ਗਿਆ ਤਾਂ ਫਰਾਟੇ ਦਾਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲਦਾ ਸੀ।ਲਾਈਕ ਐਨੀ ਜੈਂਟਲਮੈਨ!”
ਇੱਕ ਅਨਪੜ੍ਹ ਆਦਮੀ ਤੇ ਫਰਾਟੇਦਾਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ, ਆਈ ਵਾਂਡਰਡ! ਪੁੱਛਣ ‘ਤੇ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਸਾਲ਼ਾ ਅਕਾਸ਼ਵਾਣੀ ਦੇ ਪੰਦਰਾਂ ਮਿੰਟਾਂ ਦੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੁਲਿਟਨ ਨੂੰ ਸੁਣਨ ਪਿੱਛੋਂ ਹੂ-ਬ-ਹੂ ਦੁਹਰਾ ਦਿੰਦਾ ਸੀ, ਨਿਊਜ਼-ਰੀਡਰ ਦੇ ਅਕਸੈਂਟ ਸਮੇਤ!
ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਗੋਰਾ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਬੋਰ ਕਰ ਕੇ ਬਣਾਈਆਂ ਟੱਟੀਆਂ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਦਰ-ਗੁਜ਼ਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਪੱਟੇ ਬੋਰ ਦਾ ਕੋਈ ਭਰੋਸਾ ਨਹੀਂ, ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਬੋਰ ਕਰਦਾ-ਕਰਦਾ ਕਿੱਧਰ-ਕਿੱਧਰ ਦੀ ਚਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਬੋਰ ‘ਚ ਸੈਂਕੜੇ ਵਲ-ਵਿੰਗ ਪਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
ਜੰਗ ਸਿਹੁੰ ਹਕੀਮ ਦਾ ਜਵਾਨੀ ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਮਿਹਨਤ ਰੁਲ਼ ਗਈ ਹੈ। ਕਾਸ਼, ਮੈਂ ਇਸ ਕਿਤਾਬੀ ਗਿਆਨ ਦੀ ਥਾਂ ਜੰਗ ਸਿਹੁੰ ਤੋਂ ਹਿਕਮਤ ਸਿੱਖਣ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦਿੱਤੀ ਹੁੰਦੀ!
ਅਗਲੀ ਛੁਰਲੀ: ਮੇਰਾ ਨਾਂ-ਗੁਰਮੇਲ ਸਰਾਂ
Monday, May 24, 2010
ਆਮਦਗੀਆਂ ਤੇ ਰੁਖ਼ਸਤੀਆਂ
ਆਮਦਗੀਆਂ ਤੇ ਰੁਖ਼ਸਤੀਆਂ
5 ਮਈ 2005। ਜਦੋਂ ਜਹਾਜ਼ ਲੇਹ ਦੇ ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਉਤੇ ਉਤਰਣ ਲੱਗਿਆ ਤਾਂ ਅਨਾਊਂਸਮੈਂਟ ਹੋਈ: ਅਸੀਂ ਲੇਹ ਦੇ ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਉਤੇ ਉਤਰਨ ਲੱਗੇ ਹਾਂ ਜਿੱਥੇ ਇਸ ਵੇਲੇ ਤਾਪਮਾਨ ਮਨਫੀ ਤਿੰਨ ਡਿਗਰੀ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਮੋਢੇ ਉਤੇ ਕੋਟ ਟੰਗਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਬਾਹਰ ਨਿੱਕਲਦੇ ਨੂੰ ਇਕ ਸੁਰੱਖਿਆ ਗਾਰਦ ਨੇ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਮੈਂ ਕੋਟ ਪਾ ਲਵਾਂ।ਪਾ ਲਿਆ। ਆਕਾਸ਼ਵਾਣੀ ਫੋਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਮੇਰੇ ਲਈ ਗੱਡੀ ਭੇਜ ਦਿਉ। ਗੱਡੀ ਪੌਣਾ ਘੰਟਾ ਨਾ ਪਹੁੰਚੀ ਤਾਂ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਤਾਪਮਾਨ ਮਨਫੀ ਤਿੰਨ ਡਿਗਰੀ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਠੰਢਾ ਹੈ ਲੇਹ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਦਾ। ਟੈਕਸੀ ਕੀਤੀ, ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ। ਨਿਊਜ਼ ਰੂਮ ਵਿੱਚ ਡੋਲਮਾ ਨਾਂ ਦੀ ਮਾਂ ਵਰਗੀ ਨਿਊਜ਼ਰੀਡਰ ਬੈਠੀ ਸੀ। ਜਾਣ ਪਛਾਣ ਪਿੱਛੋਂ ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਕਿ 9 ਵਜੇ ਵਾਲੇ ਬੁਲਿਟਨ ਵਿਚ ਇਹ ਖ਼ਬਰ ਵੀ ਬੋਲ ਦਿਉ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਸੂਚਨਾ ਸੇਵਾ ਦੇ ਸੀਨੀਅਰ ਅਧਿਕਾਰੀ ਗੁਰਮੇਲ ਸਿੰਘ ਸਰਾ ਨੇ ਖ਼ਬਰਾਂ ਦੇ ਮੁਖੀ ਦਾ ਅਹੁਦਾ ਅੱਜ ਸਵੇਰੇ ਸੰਭਾਲ ਲਿਆ। ਸਟੇਸ਼ਨ ਡਾਇਰੈਕਟਰ 9 ਵਜੇ ਸਟਾਫ ਦੀ ਮੀਟਿੰਗ ਲੈ ਰਹੀ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਸ ਦੇ ਸਿਰ ਵਿਚ ਯਾਰਾਂ ਦੇ ਅਹੁਦਾ ਸੰਭਾਲਣ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਠਾਹ-ਸੋਟਾ ਬਣ ਕੇ ਵੱਜੀ। ਬੋਲ ਜਾਣ ਪਿੱਛੋਂ ਮੈਂ ਉਸ ਦੀ ਮੀਟਿੰਗ ਵਿਚ ਜਾ ਖਲਲ ਪਾਇਆ। ਰਹਿੰਦੀ-ਖੂੰਹਦੀ ਦੀ ਵੀ ਜੜ ਪੁੱਟ ਦਿੱਤੀ। ਅਜਿਹੇ ਸ਼ੁੱਭ ਅਵਸਰਾਂ ਉਤੇ ਮੈ ਰਵਾਇਤੀ ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਪੱਗ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ, ਲੰਮਾ ਟੌਰਾ ਛੱਡ ਕੇ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ।ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੱਥੋਂ ਫੁਰਰ-ਫੁਰਰ ਕਰ ਕੇ ਨਿੱਕਲਣ ਲਗਦੀ ਹੈ।
ਉਸ ਹੰਕਾਰੀ ਔਰਤ ਵੱਲੋਂ ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਉਤੇ ਗੱਡੀ ਨਾ ਭੇਜਣ ਦੀ ਹਿਮਾਕਤ ਨੇ ਇਕ ਜੰਗ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਹ ਜੰਗ ਡੇਢ ਸਾਲ ਚਲਦੀ ਰਹੀ। ਜੰਗ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਯਾਰਾਂ ਦੀ ਪਿੱਠ ਕਿਸੇ ਨਹੀਂ ਦੇਖੀ।ਉਸ ਹੰਕਾਰਨ ਦੀ ਮੈਂ ਪਿੱਠ ਲੁਆ ਦਿੱਤੀ। ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਉਸ ਦਾ ਦਿੱਲੀ ਤਬਾਦਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਹੋਣਾ ਪੈ ਗਿਆ। ਲੰਮੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ, ਕਦੇ ਫੇਰ ਸਹੀ।
6 ਅਕਤੂਬਰ 2006।ਜਲੰਧਰ ਦੂਰਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਨਿਊਜ਼ ਰੂਮ ਵਿੱਚ ਜਾ ਹਾਜ਼ਰੀ ਪਾਈ।ਰਾਹੁਲ ਸ਼ਰਮਾ ਨਾਂ ਦਾ ਇਕ ਕੈਜੂਅਲ ਨਿਊਜ਼ ਐਡੀਟਰ ਬੈਠਾ ਸੀ, ਉਸ ਨਾਲ ਜਾਣ ਪਛਾਣ ਪਿੱਛੋਂ ਉਹੀ ਲੇਹ ਵਾਲਾ ਕਾਰਨਾਮਾ। ਭਾਰਤੀ ਸੂਚਨਾ ਸੇਵਾ ਦੇ ਸੀਨੀਅਰ ਅਧਿਕਾਰੀ ਗੁਰਮੇਲ ਸਿੰਘ ਸਰਾ ਨੇ ਅੱਜ ਦੂਰਦਰਸ਼ਨ ਜਲੰਧਰ ਦੇ ਖ਼ਬਰਾਂ ਦੇ ਮੁਖੀ ਦਾ ਅਹੁਦਾ ਸੰਭਾਲ ਲਿਆ!
ਉਸ ਵੇਲੇ ਜਲੰਧਰ ਦੂਰਦਰਸ਼ਨ ਸਵੇਰੇ 8 ਵਜੇ ਵਾਲੇ ਬੁਲਿਟਨ ਦੀ 10 ਵਜੇ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ ਚਲਾਉਣ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸ਼ਾਮੀਂ ਪੰਜ ਵਜੇ ਪੰਜ ਮਿੰਟ ਦਾ ਅਤੇ 7 ਵਜੇ ਪੰਦਰਾਂ ਮਿੰਟਾਂ ਦਾ ਬੁਲਿਟਨ ਚਲਾਉਂਦਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਦਸ ਵਜੇ ਵਾਲਾ ਬੁਲਿਟਨ ਵੀ ਲਾਈਵ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ, 12:30 ‘ਤੇ ਪੰਜ ਮਿੰਟਾਂ ਦਾ, ਬਾਅਦ ਦੁਪਹਿਰ 3 ਵਜੇ ਦਸ ਮਿੰਟਾਂ ਦਾ ਅਤੇ ਰਾਤੀਂ 9:30 ਵਜੇ ਇਕ ਹੋਰ ਬੁਲਿਟਨ ਚਾਲੂ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤੇ।
ਸਾਡੇ ਉਥੇ ਰਿਸ਼ੂ ਨਾਂ ਦਾ ਮੈਂ ਕੈਜੂਅਲ ਮਜ਼ਦੂਰ ਲਗਵਾਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਸ਼ਨੀ-ਐਤ ਨੂੰ ਮਕਾਨਾਂ ਦੇ ਬਾਹਰ ਲਗਦੇ ਸੰਗਮਰਮਰ ਦੇ ਪੱਥਰਾਂ ਉਤੇ ਨਕਾਸ਼ੀ ਕਰਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਹਰ ਘਰ ‘ਚ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਬਜ਼ੁਰਗ ਹੁੰਦਾ ਹੀ ਹੈ। ਇਕ ਦਿਨ ਆ ਕੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਜਲੰਧਰ ਦੇ ਕਈ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਨੇ ਮੇਰਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਖ਼ਬਾਰ ਨਾਲ ਮੱਥਾ ਨਹੀਂ ਮਾਰਨਾ ਪੈਂਦਾ।
ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਸੀ ਤੇ ਮੇਰੇ ਆਉਣ ਬਾਅਦ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਕਿ ਮੀਂਹ ਸੈਂਟੀਮੀਟਰਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਉਂਗਲਾਂ ਦੀ ਮਿਣਤੀ ਵਿਚ ਪੈਣ ਲਾ ਦਿੱਤਾ ਮੈਂ। ਇੱਕ ਦਿਨ ਨਿਊਜ਼ਰੀਡਰ ਵਰਿੰਦਰ ਕਹਿਣ ਲੱਗੀ, ‘ਸਰ ਉਂਗਲਾਂ ਨਾਲ ਮੀਂਹ ਪੈਣਾ ਕਿਵੇਂ ਮਿਣੀਦਾ ਹੈ?” ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਦਸਿਆ ਕਿ ਜੱਟ ਕਹੀ ਨਾਲ ਜ਼ਮੀਨ ਪੁੱਟ ਕੇ ਉਂਗਲਾਂ ਨਾਲ ਗਿੱਲ ਮਿਣਦਾ ਹੈ, ਤੇ ਮੇਰੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਜੱਟ ਸੁਣਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੈਂਟੀਮੀਟਰਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਸਮਝ ਨਹੀਂ। ਇਕ ਦਿਨ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਜ਼ਿਲੇ ਦੀ ਕਿਸੇ ਕਿਸਾਨ ਯੂਨੀਅਨ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸਰਦਾਰ ਕਾਹਲੋਂ ਨਿਊਜ਼ ਰੂਮ ਵਿਚ ਆ ਗਿਆ। ਚਾਹ ਪਾਣੀ ਦੀ ਰਸਮ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਹਿਣ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਉਹ ਸਾਰੇ ਜ਼ਿਲੇ ਦੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਬਿਨਾ ਉਤੇ ਧੰਨਵਾਦ ਕਰਨ ਆਇਆ ਹੈ ਕਿਉਂ ਕਿ ਆਮ ਕਿਸਾਨ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਰੋਜ਼ 2-3 ਰੁਪਏ ਖਰਚ ਕੇ ਅਖ਼ਬਾਰ ਖਰੀਦਣ ਦੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਤੇ ਹੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਖ਼ਬਾਰ ਖਰੀਦਣਾ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ!
ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਤਰੱਕੀ ਉਤੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਪਾਰਟੀ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ, ਕਦੇ ਰੁਖਸਤੀ ਪਾਰਟੀ ਨਹੀਂ ਲਈ, ਪਰ ਇਸ ਵੇਰ ਸਟੇਸ਼ਨ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਡਾ. ਦਲਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜ਼ੋਰ ਪਾ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਮੈਂ ਵਿਦਾਇਗੀ ਪਾਰਟੀ ਜ਼ਰੂਰ ਲਵਾਂ। ਮੈਂ ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਪੱਗ ਸਜਾ ਲਈ। ਫੁਰਰ ਫੁਰਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਤੇ ਫਾਰਸੀ ਉੱਤਰ ਪਈਆਂ। ਦਸ-ਬਾਰਾਂ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਮੈਂ ਰੋਜ਼ੀ ਦਿਵਾਈ ਸੀ, ਤੇ ਉਹ ਵੀ ਇਸ ਪਾਰਟੀ ਵਿਚ ਬੈਠੀਆਂ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਸ ਪੜ੍ਹੀਆਂ ਨੂੰ ਮੇਰੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਤੇ ਫਾਰਸੀ ਸਮਝ ਪੈ ਗਈ ਤੇ ਉਹ ਰੋਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ। ਮੇਰੀ ਵਿਦਾਇਗੀ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਵੀ, ਮੌਨ ਤਸਵੀਰ ਸਮੇਤ ਲੱਗੀ।
ਰਾਜਬੀਰ ਜੌਹਲ ਨਾਂ ਦੀ ਨਿਊਜ਼ ਰੀਡਰ ਮੇਰੀ ਬੇਟੀ ਦੀ ਸਹੇਲੀ ਬਣ ਗਈ ਸੀ। ਦੂਏ-ਤੀਏ ਦਿਨ ਕਹਿਣ ਲੱਗੀ ਜੀ ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦੀ ਟਿੱਪਣੀ ਹੈ ਕਿ ਏਨੀ ਪਰਫੈਕਟ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਦੇ ਪਹਿਲਾਂ ਨਹੀਂ ਸੁਣੀ! ਏਅਰ ਫੋਰਸ ‘ਚੋਂ ਰਿਟਾਇਰ ਹੋਏ ਉਸ ਸੱਜਣ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ: ਮੈਂ ਤਾਂ ਸੋਚਿਆ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਮੜਾਸੇ ਵਾਲਾ ਬੂਝੜ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀ ਬੋਲੂ!
ਅਗਲੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਮੇਰੀ ਬੇਟੀ ਦੀ ਰਿੰਗ ਸੈਰੇਮਨੀ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਤਰ੍ਹਾਂ-ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਨਸੀਹਤਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਅਹਿ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਅਹਿ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ। ਮੈਨੂੰ ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਪੱਗੜ ਬੰਨ੍ਹਣ ਤੋਂ ਵੀ ਰੋਕਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪੱਗ ਬੰਨ੍ਹਣ ਤੋਂ ਤਾਂ ਮੈਂਨੂੰ ਰੱਬ ਵੀ ਨਹੀਂ ਰੋਕ ਸਕਦਾ, ਪਰ ਮੈਂ ਡਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਕਿਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਨਾ ਫੁਰਰ-ਫੁਰਰ ਬੋਲਣ ਲੱਗ ਪਵਾਂ ਤੇ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਵੇਂ ਨਾ ਸਮਝ ਪਵੇ, ਪਰ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਵੇਗਾ ਕਿ ਇਹ ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਮੜਾਸੇ ਵਾਲਾ ਬੰਦਾ ਕੋਈ ਬੂਝੜ ਨਹੀਂ ਹੈ।
(ਅਗਲਾ ਲੇਖ: ਜੰਗ ਸਿਹੁੰ ਹਕੀਮ)
Saturday, May 22, 2010
Saturday Musings: ਮਾਂ-ਪਿਉ ਤੇ ਹਮਜ਼ਾਤੋਫ
ਮਾਂ-ਪਿਉ ਤੇ ਹਮਜ਼ਾਤੋਫ
ਵੀਹ ਸਾਲ ਪਿੱਛੇ ਪੈ ਗਿਆ ਹੈ ਮੇਰਾ ਇਹ ਕਾਲਮ। ਸੁੱਖ ਸਿੱਧੂ ਪੁਛਦਾ ਹੈ ਕਿ ‘ਚਾਚਾ ਤੂੰ ਕਿੱਥੇ ਲੁਕਿਆ ਰਿਹਾ ਏਨੇ ਸਾਲ?’ ਮੇਰਾ ਜਵਾਬ ਹੈ: ‘ਕਾਕਾ, ਤੂੰ ਦਸ ਕੁ ਸਾਲ ਦਾ ਉੱਠਿਆ ਹੈਂ, ਮੈਂ ਦਸ ਕੁ ਸਾਲ ਤੋਂ ਬੈਠਾ ਸਾਂ।ਮੈਂ ਦੁਬਾਰਾ ਉੱਠ ਪਿਆ ਹਾਂ।‘
ਬਾਪੂ ਜਾਂ ਪਿਉ ਨੂੰ ਪਿਤਾ ਜਾਂ ਡੈਡ ਕਹਿਣ ਵਾਲੇ ਜਣੇ ਦੀ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਲਿਹਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਪੈ ਸਕਦੀ।ਮੇਰਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਭਰਾ ਕੁੱਝ ਸਾਲ ਨਾਨਕੇ ਰਹਿਣ ਪਿੱਛੋਂ ਪਿੰਡ ਆਇਆ ਤਾਂ ਬਾਪੂ ਨੂੰ ਬਾਜ਼ੀ ਕਹਿ ਕੇ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਮੈਥੋਂ ਵੱਡੀ ਭੈਣ ਵੀ ਕੁੱਝ ਸਾਲ ਕਿਸੇ ਸਕੀਰੀ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਪਿੱਛੋਂ ਆ ਕੇ ਬਾਪੂ ਨੂੰ ਬਾਜ਼ੀ ਕਹਿਣ ਲੱਗੀ ਸੀ। ਦੋਵੇਂ ਜਣੇ ਮਲੋਟ-ਅਬੋਹਰ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਆਏ ਸਨ। ਮੇਰੇ ਪਿਓ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਹੀ ਭਰਾ ਤੇ ਭੈਣ ਵੱਲੋਂ ਬਾਜ਼ੀ ਕਹੇ ਜਾਣ ਉਤੇ ਮੈਂ ਬੌਂਦਲ ਗਿਆ: ਖੌਰੇ ਮੇਰਾ ਪਿਉ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਦੀ ਕੀ ਲਗਦਾ ਹੈ! ਖੈਰ, ਸਮਾਂ ਪੈਣ ‘ਤੇ ਦੋਵੇਂ ਉਸ ਨੂੰ ਬਾਪੂ ਕਹਿਣ ਲੱਗ ਪਏ।(ਬਾਪੂ ਤੇ ਪਿਉ ਵਿਚ ਇਹ ਫਰਕ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਸਿੱਧਾ ਪਿਉ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਬਾਪੂ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋ, ਜਦੋ ਤੀਜੇ ਵਿਅਕਤੀ ਕੋਲ ਉਸ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਪਿਉ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋ, ਜਾਂ ਮੇਰਾ ਬਾਪੂ।)
ਪਿਉ ਸ਼ਬਦ ਉਤੇ ਸਵੇਰੇ ਸਵੇਰੇ ਮੰਥਨ ਕਰਨ ਕਾਰਣ ਹੀ ਕਰਤਾ ਇਸ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਸੰਪੂਰਣ ਕਰਨ ਦੀ ਆਹਰ ‘ਤੇ ਲੱਗਿਆ।(ਕਰਤਾ ਨੇ, ਕਰਮ ਕੋ, ਕਰਨ ਸੇ ਆਦਿ ਨਾਮੀ ਇਕ ਮੁਹਾਰਨੀ ਵੀ ਯਾਦ ਆ ਗਈ ਜੋ ਦਸਵੀਂ ਜਮਾਤ ਦੀ ਹਿੰਦੀ ਵਿਆਕਰਣ ਵਿੱਚ ਰੱਟਾ ਲਾ ਕੇ ਯਾਦ ਕੀਤੀ ਸੀ ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੀ ਗ੍ਰਾਮਰ ਸਿੱਖਣ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਕੰਮ ਆਈ) ਹਮਜ਼ਾਤੋਫ ਯਾਦ ਆ ਗਿਆ ਜੋ ਆਪਣੀ ਸਦਾਬਹਾਰ ਕਿਤਾਬ ‘ਮੇਰਾ ਦਾਗ਼ਿਸਤਾਨ’ ਵਿਚ ਕਿਤੇ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਲੋਕ ਆਪਣੀ ਸੱਸ ਨੂੰ ਮਾਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਉਹ ਉਸ ਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀ ਭਾਉਂਦੇ। ਸੱਸ ਕਦੇ ਮਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਨਹੀਂ ਲੈ ਸਕਦੀ।
ਹਮਜ਼ਾਤੋਫ ਤੋਂ ਯਾਦ ਆਇਆ ਕਿ ਕਿਸੇ ਅਨਾੜੀ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਮੇਰਾ ਦਾਗ਼ਿਸਤਾਨ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰਨ ਵੇਲੇ ਅਜਿਹੀ ਕੁਤਾਹੀ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਦਾ ਖਮਿਆਜ਼ਾ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੇ ਭੁਗਤਿਆ। ਇਹ ਕੁਤਾਹੀ ਸੀ ‘ਹਮਜ਼ਾਤੋਫ’ ਨੂੰ ‘ਹਮਜ਼ਾਤੋਵ’ ਲਿਖਣਾ। ਜਿਹੜਾ ਵੀ ਰੂਸੀ ਨਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਅੱਖਰ ‘ਵੀ’ ਨਾਲ ਖਤਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਦਾ ਉਚਾਰਣ ‘ਫ’ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਬ੍ਰੈਜ਼ਨੇਫ, ਖਰੁਸ਼ਚੇਫ, ਬੋਰਸ਼ਨੇਫ, ਆਦਿ। ਮੈਂ ਇਸ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਆਪਣੇ ਪਾਸ ਰੱਖੇ ਵੈਬਸਟਰ ਦੇ ਸ਼ਬਦਕੋਸ਼ ਅਤੇ ਮਰੀਅਮ ਦੇ ‘ਜੀਵਨੀਆਂ ਬਾਰੇ ਸ਼ਬਦਕੋਸ਼’ ਵਿੱਚੋਂ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਇਸ ਇੰਕਸ਼ਾਫ ਨਾਲ ਕਿੰਨੇ ਪੰਜਾਬੀ-ਰਸੀਆਂ ਨੂੰ ਕਿੰਨੀ ਠੇਸ ਪਹੁੰਚੇਗੀ ਕਿ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰੇ ਲੇਖਕ/ਕਵੀ (ਅਸਲ ਵਿਚ ਹਮਜ਼ਾਤੋਫ ਮੂਲ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਇਕ ਕਵੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਵਾਰਤਕ ਵਿਚੋਂ ਵੀ ਕਵਿਤਾ ਹੀ ਡੁਲ੍ਹ-ਡੁਲ੍ਹ ਪੈਂਦੀ ਹੈ) ਦਾ ਨਾਂ ਏਨੇ ਸਾਲ ਗਲਤ ਪੜ੍ਹਦੇ, ਬੋਲਦੇ ਤੇ ਸੁਣਦੇ ਰਹੇ।
ਕੁੱਝ ਹਫਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ ਦੇ ਹਫਤਾਵਾਰੀ ਕਾਲਮ ਵਿਚ ਵਰਿੰਦਰ ਵਾਲੀਆ ਨੇ ਹਮਜ਼ਾਤੋਫ ਨਹੀਂ ‘ਹਮਜ਼ਾਤੋਵ’ ਬਾਰੇ ਲੇਖ ਲਿਖਿਆ, ਜੋ ਲੇਖ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਸੀ। ਪਰ ਮੈਂ ਪੱਤਰ ਉਸ ਲੇਖ ਦੇ ਹੁੰਗਾਰੇ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ, ਜੇ ਉਹ ਵਾਲੀਆ ਛਾਪ ਦਿੰਦਾ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਮਧਾਣੀ ਨਾ ਫੇਰਨੀ ਪੈਂਦੀ।
ਵੀਹ ਸਾਲ ਪਿੱਛੇ ਪੈ ਗਿਆ ਹੈ ਮੇਰਾ ਇਹ ਕਾਲਮ। ਸੁੱਖ ਸਿੱਧੂ ਪੁਛਦਾ ਹੈ ਕਿ ‘ਚਾਚਾ ਤੂੰ ਕਿੱਥੇ ਲੁਕਿਆ ਰਿਹਾ ਏਨੇ ਸਾਲ?’ ਮੇਰਾ ਜਵਾਬ ਹੈ: ‘ਕਾਕਾ, ਤੂੰ ਦਸ ਕੁ ਸਾਲ ਦਾ ਉੱਠਿਆ ਹੈਂ, ਮੈਂ ਦਸ ਕੁ ਸਾਲ ਤੋਂ ਬੈਠਾ ਸਾਂ।ਮੈਂ ਦੁਬਾਰਾ ਉੱਠ ਪਿਆ ਹਾਂ।‘
ਬਾਪੂ ਜਾਂ ਪਿਉ ਨੂੰ ਪਿਤਾ ਜਾਂ ਡੈਡ ਕਹਿਣ ਵਾਲੇ ਜਣੇ ਦੀ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਲਿਹਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਪੈ ਸਕਦੀ।ਮੇਰਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਭਰਾ ਕੁੱਝ ਸਾਲ ਨਾਨਕੇ ਰਹਿਣ ਪਿੱਛੋਂ ਪਿੰਡ ਆਇਆ ਤਾਂ ਬਾਪੂ ਨੂੰ ਬਾਜ਼ੀ ਕਹਿ ਕੇ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਮੈਥੋਂ ਵੱਡੀ ਭੈਣ ਵੀ ਕੁੱਝ ਸਾਲ ਕਿਸੇ ਸਕੀਰੀ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਪਿੱਛੋਂ ਆ ਕੇ ਬਾਪੂ ਨੂੰ ਬਾਜ਼ੀ ਕਹਿਣ ਲੱਗੀ ਸੀ। ਦੋਵੇਂ ਜਣੇ ਮਲੋਟ-ਅਬੋਹਰ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਆਏ ਸਨ। ਮੇਰੇ ਪਿਓ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਹੀ ਭਰਾ ਤੇ ਭੈਣ ਵੱਲੋਂ ਬਾਜ਼ੀ ਕਹੇ ਜਾਣ ਉਤੇ ਮੈਂ ਬੌਂਦਲ ਗਿਆ: ਖੌਰੇ ਮੇਰਾ ਪਿਉ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਦੀ ਕੀ ਲਗਦਾ ਹੈ! ਖੈਰ, ਸਮਾਂ ਪੈਣ ‘ਤੇ ਦੋਵੇਂ ਉਸ ਨੂੰ ਬਾਪੂ ਕਹਿਣ ਲੱਗ ਪਏ।(ਬਾਪੂ ਤੇ ਪਿਉ ਵਿਚ ਇਹ ਫਰਕ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਸਿੱਧਾ ਪਿਉ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਬਾਪੂ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋ, ਜਦੋ ਤੀਜੇ ਵਿਅਕਤੀ ਕੋਲ ਉਸ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਪਿਉ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋ, ਜਾਂ ਮੇਰਾ ਬਾਪੂ।)
ਪਿਉ ਸ਼ਬਦ ਉਤੇ ਸਵੇਰੇ ਸਵੇਰੇ ਮੰਥਨ ਕਰਨ ਕਾਰਣ ਹੀ ਕਰਤਾ ਇਸ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਸੰਪੂਰਣ ਕਰਨ ਦੀ ਆਹਰ ‘ਤੇ ਲੱਗਿਆ।(ਕਰਤਾ ਨੇ, ਕਰਮ ਕੋ, ਕਰਨ ਸੇ ਆਦਿ ਨਾਮੀ ਇਕ ਮੁਹਾਰਨੀ ਵੀ ਯਾਦ ਆ ਗਈ ਜੋ ਦਸਵੀਂ ਜਮਾਤ ਦੀ ਹਿੰਦੀ ਵਿਆਕਰਣ ਵਿੱਚ ਰੱਟਾ ਲਾ ਕੇ ਯਾਦ ਕੀਤੀ ਸੀ ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੀ ਗ੍ਰਾਮਰ ਸਿੱਖਣ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਕੰਮ ਆਈ) ਹਮਜ਼ਾਤੋਫ ਯਾਦ ਆ ਗਿਆ ਜੋ ਆਪਣੀ ਸਦਾਬਹਾਰ ਕਿਤਾਬ ‘ਮੇਰਾ ਦਾਗ਼ਿਸਤਾਨ’ ਵਿਚ ਕਿਤੇ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਲੋਕ ਆਪਣੀ ਸੱਸ ਨੂੰ ਮਾਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਉਹ ਉਸ ਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀ ਭਾਉਂਦੇ। ਸੱਸ ਕਦੇ ਮਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਨਹੀਂ ਲੈ ਸਕਦੀ।
ਹਮਜ਼ਾਤੋਫ ਤੋਂ ਯਾਦ ਆਇਆ ਕਿ ਕਿਸੇ ਅਨਾੜੀ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਮੇਰਾ ਦਾਗ਼ਿਸਤਾਨ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰਨ ਵੇਲੇ ਅਜਿਹੀ ਕੁਤਾਹੀ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਦਾ ਖਮਿਆਜ਼ਾ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੇ ਭੁਗਤਿਆ। ਇਹ ਕੁਤਾਹੀ ਸੀ ‘ਹਮਜ਼ਾਤੋਫ’ ਨੂੰ ‘ਹਮਜ਼ਾਤੋਵ’ ਲਿਖਣਾ। ਜਿਹੜਾ ਵੀ ਰੂਸੀ ਨਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਅੱਖਰ ‘ਵੀ’ ਨਾਲ ਖਤਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਦਾ ਉਚਾਰਣ ‘ਫ’ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਬ੍ਰੈਜ਼ਨੇਫ, ਖਰੁਸ਼ਚੇਫ, ਬੋਰਸ਼ਨੇਫ, ਆਦਿ। ਮੈਂ ਇਸ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਆਪਣੇ ਪਾਸ ਰੱਖੇ ਵੈਬਸਟਰ ਦੇ ਸ਼ਬਦਕੋਸ਼ ਅਤੇ ਮਰੀਅਮ ਦੇ ‘ਜੀਵਨੀਆਂ ਬਾਰੇ ਸ਼ਬਦਕੋਸ਼’ ਵਿੱਚੋਂ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਇਸ ਇੰਕਸ਼ਾਫ ਨਾਲ ਕਿੰਨੇ ਪੰਜਾਬੀ-ਰਸੀਆਂ ਨੂੰ ਕਿੰਨੀ ਠੇਸ ਪਹੁੰਚੇਗੀ ਕਿ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰੇ ਲੇਖਕ/ਕਵੀ (ਅਸਲ ਵਿਚ ਹਮਜ਼ਾਤੋਫ ਮੂਲ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਇਕ ਕਵੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਵਾਰਤਕ ਵਿਚੋਂ ਵੀ ਕਵਿਤਾ ਹੀ ਡੁਲ੍ਹ-ਡੁਲ੍ਹ ਪੈਂਦੀ ਹੈ) ਦਾ ਨਾਂ ਏਨੇ ਸਾਲ ਗਲਤ ਪੜ੍ਹਦੇ, ਬੋਲਦੇ ਤੇ ਸੁਣਦੇ ਰਹੇ।
ਕੁੱਝ ਹਫਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ ਦੇ ਹਫਤਾਵਾਰੀ ਕਾਲਮ ਵਿਚ ਵਰਿੰਦਰ ਵਾਲੀਆ ਨੇ ਹਮਜ਼ਾਤੋਫ ਨਹੀਂ ‘ਹਮਜ਼ਾਤੋਵ’ ਬਾਰੇ ਲੇਖ ਲਿਖਿਆ, ਜੋ ਲੇਖ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਸੀ। ਪਰ ਮੈਂ ਪੱਤਰ ਉਸ ਲੇਖ ਦੇ ਹੁੰਗਾਰੇ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ, ਜੇ ਉਹ ਵਾਲੀਆ ਛਾਪ ਦਿੰਦਾ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਮਧਾਣੀ ਨਾ ਫੇਰਨੀ ਪੈਂਦੀ।
Friday, May 21, 2010
ਕਾਂ-ਕਥਾ
ਕਾਂ-ਕਥਾ
ਕਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਸੌ ਕਥਾਵਾਂ ਲਿਖਣ ਦੀ ਸਮੱਗਰੀ ਸਿਰ ‘ਚ ਲੈ ਕੇ ਬੈਠਾ ਹਾਂ।
ਇਕ ਚੁਟਕਲੇ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰੀਏ ਅੱਜ ਦੀ ਕਥਾ। (ਬੋਕ ਦਾ ਨਾਂ ‘ਸਰਾਕਥਾਵਾਂ’ ਨਾ ਰੱਖ ਲਈਏ?) ਪਹਿਲਾਂ ਚੁਕਟਲਾ! ਕਹਿੰਦੇ ਛੁੱਟੀ ‘ਤੇ ਆਇਆ ਫੌਜੀ ਰੋਟੀ ਖਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਬਨੇਰੇ ਉਤੇ ਆ ਕੇ ਇਕ ਕਾਂ ਬੈਠ ਗਿਆ। ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ: ‘ਮਾਤਾ, ਯੇਹ ਕਿਆ ਜਾਨਵਰ ਹੈ?” ਮਾਂ ਕਹਿੰਦੀ ਪੁੱਤ ਇਹ ਉਹੀ ਜਾਨਵਰ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਛੋਟੇ ਹੁੰਦੇ ਤੋਂ ਤੇਰੇ ਹੱਥ ‘ਚੋਂ ਰੋਟੀ ਖੋਹ ਕੇ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਫੌਜੀ ਬੋਲਿਆ: ‘ਅੱਛਾ, ਅੱਛਾ, ਯੇ ਕਊਆ ਹੈ!” ਭਾਵ ਫੌਜੀ ਹਿੰਦੀ ਬੋਲਣ ਲੱਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਕਾਂ ਨੂੰ ਕਊਆ ਕਹਿਣ ਲੱਗਿਆ ਸੀ!
ਲਕਸ਼ਮਣਨ ਨਰਾਇਣਨ ਨੇ ਕਾਂਵਾਂ ਦੇ ਹਾਵ-ਭਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਰੇਖਾ-ਚਿੱਤਰ ਬਣਾਏ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਨੁਮਾਇਸ਼ਾਂ ਵੀ ਲੱਗੀਆਂ। ਕਾਲੇ ਕਾਵਾਂ ਦੀ ਕਣਖੀ ਨੂੰ ਉਸ ਨੇ ਖ਼ੂਬ ਚਿੱਤਰਿਆ। (ਸਾਡੇ ਇੱਥੇ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਵਿਚ ਇਕ ਬਹੁਤ ਪਹੁੰਚਿਆ ਹੋਇਆ ਬਹੁ-ਪੱਖੀ ਕਲਾਕਾਰ ਹੈ, ਸ਼ਿਵ ਸਿੰਘ। ਅਮੂਮਨ ਕਾਲੇ ਵਸਤਰ ਪਹਿਣ ਕੇ ਰੱਖਦਾ ਹੈ, ਬੱਗੀਆਂ ਗਾਈਆਂ ਦੇ ਚੜ੍ਹਦੀਆਂ-ਲਹਿੰਦੀਆਂ ਦੇ ਚਿੱਤਰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਪਿਛਲੇ ਸਮੇ ਵਿਚ ਚਰਚਾ ਵਿਚ ਵੀ ਰਿਹਾ। ਨਿਰੂਪਮਾ ਦੀਦੀ ਨੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਗਾਈਆਂ ਬਾਰੇ ਕ੍ਰਿਤਾਂ ਦੀ ਸਫਾਈ ਵਿਚ ਇਕ ਲੇਖ ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਸੀ।) Something titled 'Bovine....'.
1967 ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਕੱਸੀ ਵਾਲੇ ਖੇਤ ਵਿਚ ਇੱਕ ਕਿੱਕਰ ਉਤੇ ਕਾਂ-ਕਾਂਉਣੀ ਨੇ ਆਲ੍ਹਣਾ ਪਾ ਲਿਆ। ਅੰਡੇ ਦਿੱਤੇ, ਬੱਚੇ ਕੱਢੇ। ਚਾਰ। ਮੈਥੋਂ ਵੱਡਾ ਇਕ ਦਿਨ ਕਿੱਕਰ ਉਤੇ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ।ਉਥੋਂ ਕਾਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਇਕ ਕਰ ਕੇ ਹੇਠਾਂ ਸੁਟਦਾ ਰਿਹਾ। ਹੇਠਾਂ ਡਿੱਗਣ ਸਾਰ ਮੈਂ ਛੋਟੇ ਕਸੀਏ ਨਾਲ ਇਕ ਇਕ ਕਰ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗਾਟੇ ਲਾਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ। ਕਾਂ-ਕਾਉਣੀ ਨੇ ਬਥੇਰਾ ਰੌਲਾ ਪਾਇਆ, ਕਿੱਕਰ ਉਤੇ ਬੈਠੇ ਦੇ ਠੁੰਗਾਂ ਮਾਰ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਡਰਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਰਹੇ, ਪਰ ਨਿਰਦਈ ਲੋਕ ਡਰਿਆ ਕਰਦੇ ਨੇ? ਨਾਲ ਲਗਦੇ ਖੇਤ ਵਿਚ ਧਾਨਕੀਆਂ ਘਾਹ ਖੋਤ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਿੱਛੇ ਝੋਲੀਆਂ ਬੰਨ੍ਹੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਬਿੰਦੇ-ਝੱਟੇ ਝੋਲੀ ਨਾਲ ਦੇ ਖਾਲ਼ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਆਪਣੀ ਢੇਰੀ ਉਤੇ ਖਾਲੀ ਕਰ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ। ਅਸੀਂ ਦੋਵਾਂ ਨੇ ਇਕ ਇਕ ਧੜ ਅਤੇ ਇਕ ਇਕ ਸਿਰ ਚਾਰਾਂ ਧਾਨਕੀਆਂ ਦੀਆਂ ਘਾਹ ਦੀਆਂ ਢੇਰੀਆਂ ਵਿਚ ਲੁਕਾ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਪੰਡਾਂ ਬੰਨ੍ਹਣ ਲੱਗੀਆਂ ਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਇਕੱਲੀ ਇਕੱਲੀ ਨੇ ਚੀਕ ਮਾਰੀ ਤੇ ਫੇਰ ਸਾਨੂੰ ਦੂਰ ਬੈਠ ਕੇ ‘ਤਮਾਸ਼ਾ’ ਦੇਖਦਿਆਂ ਨੂੰ ਗਾਲ਼ਾਂ ਦੇਣ ਲੱਗੀਆਂ। ਅਸੀਂ ਦੌੜ ਗਏ।
ਬੇਸ਼ੱਕ ਮੈਂ ਅਣਭੋਲ ਉਮਰ ਵਿਚ ਸਾਂ, ਪਰ ਮੈਂ ਅੱਜ ਤੱਕ ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ ਕਿ 1967 ਵਿੱਚ ਕੀਤੇ ਉਸ ਕਾਂਵਾਂ ਦੇ ਘਲੂਘਾਰੇ ਦੀ ਹੀ ਸਜ਼ਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂਨੂੰ ਪਿਛਲੇ 43 ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਕੋਈ ਖੁਸ਼ੀ ਨਸੀਬ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕੀ। (ਉਹ ਕਿੱਕਰ ਵੱਢ ਕੇ ਵੇਚ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਉਥੇ ਇਕ ਟਾਹਲੀ ਲਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਵੰਡ ਵੇਲੇ ਵੱਟ ਉਤੇ ਆ ਜਾਣ ਕਾਰਣ ਸਾਰੇ ਭਰਾਵਾਂ ਵਿਚ ਝਗੜੇ ਦਾ ਕਾਰਣ ਬਣੀ। ਕਾਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਖ਼ੂਨ ਸੀ ਉਸ ਟਾਹਲੀ ਵਿੱਚ, ਸ਼ਾਇਦ।)
ਦੂਰਦਰਸ਼ਨ ਜਲੰਧਰ ਦੇ ਵਿਹੜੇ ਵਿਚ ਦੋ ਕੌਨੀਫਰਸ (Conifers) (ਇਸ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀ ਨਾਂ ਹੈ, ਪਰ ਮੈਂ ਇਸ ਨੂੰ ਰੋਂਦੇ ਪੱਤਿਆਂ ਵਾਲੇ ਰੁੱਖ ਕਹਾਂਗਾ) ਦੇ ਦਰਖਤ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਉਤੇ ਦੋ ਕਾਂਵਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੇ ਆਲ੍ਹਣੇ ਸਨ। ਬੱਚੇ ਕੱਢੇ ਹੋਏ ਸਨ ਦੋਵਾਂ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੇ। ਕਾਂਉਣੀਆਂ ਬੱਚਿਆਂ ਕੋਲ ਰਹਿੰਦੀਆਂ, ਇਕ ਕਾਂ ਪਹਿਰੇ ‘ਤੇ ਬਹਿੰਦਾ, ਤੇ ਦੂਜਾ ਚੋਗਾ ਚੁਗਣ ਚਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਸ਼ਾਇਦ ਦੋਵੇਂ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੀ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਜਦੋਂ ਵੀ ਨਿਊਜ਼ ਰੂਮ ‘ਚੋਂ ਆਪਣੇ ਕੁਆਰਟਰ ਵੱਲ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਪਹਿਰੇਦਾਰ ਕਾਂ ਨਾ ਕੇਵਲ ਸ਼ੋਰ ਮਚਾ ਦਿੰਦਾ, ਸਗੋਂ ਮੇਰੇ ਗੰਜੇ ਸਿਰ ਵਿਚ ਠੁੰਗਾਂ ਮਾਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵੀ ਕਰਦਾ। ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਇਹ 1967 ਵਾਲੇ ਘੱਲੂ-ਘਾਰੇ ਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਾਂਵਾਂ ਦੀ ਨਸਲ ‘ਚੋ ਹਨ, ਜਾਣਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸੱਜਣ ਕੁਮਾਰ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ!
ਕਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਸੌ ਕਥਾਵਾਂ ਲਿਖਣ ਦੀ ਸਮੱਗਰੀ ਸਿਰ ‘ਚ ਲੈ ਕੇ ਬੈਠਾ ਹਾਂ।
ਇਕ ਚੁਟਕਲੇ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰੀਏ ਅੱਜ ਦੀ ਕਥਾ। (ਬੋਕ ਦਾ ਨਾਂ ‘ਸਰਾਕਥਾਵਾਂ’ ਨਾ ਰੱਖ ਲਈਏ?) ਪਹਿਲਾਂ ਚੁਕਟਲਾ! ਕਹਿੰਦੇ ਛੁੱਟੀ ‘ਤੇ ਆਇਆ ਫੌਜੀ ਰੋਟੀ ਖਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਬਨੇਰੇ ਉਤੇ ਆ ਕੇ ਇਕ ਕਾਂ ਬੈਠ ਗਿਆ। ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ: ‘ਮਾਤਾ, ਯੇਹ ਕਿਆ ਜਾਨਵਰ ਹੈ?” ਮਾਂ ਕਹਿੰਦੀ ਪੁੱਤ ਇਹ ਉਹੀ ਜਾਨਵਰ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਛੋਟੇ ਹੁੰਦੇ ਤੋਂ ਤੇਰੇ ਹੱਥ ‘ਚੋਂ ਰੋਟੀ ਖੋਹ ਕੇ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਫੌਜੀ ਬੋਲਿਆ: ‘ਅੱਛਾ, ਅੱਛਾ, ਯੇ ਕਊਆ ਹੈ!” ਭਾਵ ਫੌਜੀ ਹਿੰਦੀ ਬੋਲਣ ਲੱਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਕਾਂ ਨੂੰ ਕਊਆ ਕਹਿਣ ਲੱਗਿਆ ਸੀ!
ਲਕਸ਼ਮਣਨ ਨਰਾਇਣਨ ਨੇ ਕਾਂਵਾਂ ਦੇ ਹਾਵ-ਭਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਰੇਖਾ-ਚਿੱਤਰ ਬਣਾਏ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਨੁਮਾਇਸ਼ਾਂ ਵੀ ਲੱਗੀਆਂ। ਕਾਲੇ ਕਾਵਾਂ ਦੀ ਕਣਖੀ ਨੂੰ ਉਸ ਨੇ ਖ਼ੂਬ ਚਿੱਤਰਿਆ। (ਸਾਡੇ ਇੱਥੇ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਵਿਚ ਇਕ ਬਹੁਤ ਪਹੁੰਚਿਆ ਹੋਇਆ ਬਹੁ-ਪੱਖੀ ਕਲਾਕਾਰ ਹੈ, ਸ਼ਿਵ ਸਿੰਘ। ਅਮੂਮਨ ਕਾਲੇ ਵਸਤਰ ਪਹਿਣ ਕੇ ਰੱਖਦਾ ਹੈ, ਬੱਗੀਆਂ ਗਾਈਆਂ ਦੇ ਚੜ੍ਹਦੀਆਂ-ਲਹਿੰਦੀਆਂ ਦੇ ਚਿੱਤਰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਪਿਛਲੇ ਸਮੇ ਵਿਚ ਚਰਚਾ ਵਿਚ ਵੀ ਰਿਹਾ। ਨਿਰੂਪਮਾ ਦੀਦੀ ਨੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਗਾਈਆਂ ਬਾਰੇ ਕ੍ਰਿਤਾਂ ਦੀ ਸਫਾਈ ਵਿਚ ਇਕ ਲੇਖ ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਸੀ।) Something titled 'Bovine....'.
1967 ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਕੱਸੀ ਵਾਲੇ ਖੇਤ ਵਿਚ ਇੱਕ ਕਿੱਕਰ ਉਤੇ ਕਾਂ-ਕਾਂਉਣੀ ਨੇ ਆਲ੍ਹਣਾ ਪਾ ਲਿਆ। ਅੰਡੇ ਦਿੱਤੇ, ਬੱਚੇ ਕੱਢੇ। ਚਾਰ। ਮੈਥੋਂ ਵੱਡਾ ਇਕ ਦਿਨ ਕਿੱਕਰ ਉਤੇ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ।ਉਥੋਂ ਕਾਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਇਕ ਕਰ ਕੇ ਹੇਠਾਂ ਸੁਟਦਾ ਰਿਹਾ। ਹੇਠਾਂ ਡਿੱਗਣ ਸਾਰ ਮੈਂ ਛੋਟੇ ਕਸੀਏ ਨਾਲ ਇਕ ਇਕ ਕਰ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗਾਟੇ ਲਾਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ। ਕਾਂ-ਕਾਉਣੀ ਨੇ ਬਥੇਰਾ ਰੌਲਾ ਪਾਇਆ, ਕਿੱਕਰ ਉਤੇ ਬੈਠੇ ਦੇ ਠੁੰਗਾਂ ਮਾਰ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਡਰਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਰਹੇ, ਪਰ ਨਿਰਦਈ ਲੋਕ ਡਰਿਆ ਕਰਦੇ ਨੇ? ਨਾਲ ਲਗਦੇ ਖੇਤ ਵਿਚ ਧਾਨਕੀਆਂ ਘਾਹ ਖੋਤ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਿੱਛੇ ਝੋਲੀਆਂ ਬੰਨ੍ਹੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਬਿੰਦੇ-ਝੱਟੇ ਝੋਲੀ ਨਾਲ ਦੇ ਖਾਲ਼ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਆਪਣੀ ਢੇਰੀ ਉਤੇ ਖਾਲੀ ਕਰ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ। ਅਸੀਂ ਦੋਵਾਂ ਨੇ ਇਕ ਇਕ ਧੜ ਅਤੇ ਇਕ ਇਕ ਸਿਰ ਚਾਰਾਂ ਧਾਨਕੀਆਂ ਦੀਆਂ ਘਾਹ ਦੀਆਂ ਢੇਰੀਆਂ ਵਿਚ ਲੁਕਾ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਪੰਡਾਂ ਬੰਨ੍ਹਣ ਲੱਗੀਆਂ ਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਇਕੱਲੀ ਇਕੱਲੀ ਨੇ ਚੀਕ ਮਾਰੀ ਤੇ ਫੇਰ ਸਾਨੂੰ ਦੂਰ ਬੈਠ ਕੇ ‘ਤਮਾਸ਼ਾ’ ਦੇਖਦਿਆਂ ਨੂੰ ਗਾਲ਼ਾਂ ਦੇਣ ਲੱਗੀਆਂ। ਅਸੀਂ ਦੌੜ ਗਏ।
ਬੇਸ਼ੱਕ ਮੈਂ ਅਣਭੋਲ ਉਮਰ ਵਿਚ ਸਾਂ, ਪਰ ਮੈਂ ਅੱਜ ਤੱਕ ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ ਕਿ 1967 ਵਿੱਚ ਕੀਤੇ ਉਸ ਕਾਂਵਾਂ ਦੇ ਘਲੂਘਾਰੇ ਦੀ ਹੀ ਸਜ਼ਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂਨੂੰ ਪਿਛਲੇ 43 ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਕੋਈ ਖੁਸ਼ੀ ਨਸੀਬ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕੀ। (ਉਹ ਕਿੱਕਰ ਵੱਢ ਕੇ ਵੇਚ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਉਥੇ ਇਕ ਟਾਹਲੀ ਲਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਵੰਡ ਵੇਲੇ ਵੱਟ ਉਤੇ ਆ ਜਾਣ ਕਾਰਣ ਸਾਰੇ ਭਰਾਵਾਂ ਵਿਚ ਝਗੜੇ ਦਾ ਕਾਰਣ ਬਣੀ। ਕਾਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਖ਼ੂਨ ਸੀ ਉਸ ਟਾਹਲੀ ਵਿੱਚ, ਸ਼ਾਇਦ।)
ਦੂਰਦਰਸ਼ਨ ਜਲੰਧਰ ਦੇ ਵਿਹੜੇ ਵਿਚ ਦੋ ਕੌਨੀਫਰਸ (Conifers) (ਇਸ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀ ਨਾਂ ਹੈ, ਪਰ ਮੈਂ ਇਸ ਨੂੰ ਰੋਂਦੇ ਪੱਤਿਆਂ ਵਾਲੇ ਰੁੱਖ ਕਹਾਂਗਾ) ਦੇ ਦਰਖਤ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਉਤੇ ਦੋ ਕਾਂਵਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੇ ਆਲ੍ਹਣੇ ਸਨ। ਬੱਚੇ ਕੱਢੇ ਹੋਏ ਸਨ ਦੋਵਾਂ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੇ। ਕਾਂਉਣੀਆਂ ਬੱਚਿਆਂ ਕੋਲ ਰਹਿੰਦੀਆਂ, ਇਕ ਕਾਂ ਪਹਿਰੇ ‘ਤੇ ਬਹਿੰਦਾ, ਤੇ ਦੂਜਾ ਚੋਗਾ ਚੁਗਣ ਚਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਸ਼ਾਇਦ ਦੋਵੇਂ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੀ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਜਦੋਂ ਵੀ ਨਿਊਜ਼ ਰੂਮ ‘ਚੋਂ ਆਪਣੇ ਕੁਆਰਟਰ ਵੱਲ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਪਹਿਰੇਦਾਰ ਕਾਂ ਨਾ ਕੇਵਲ ਸ਼ੋਰ ਮਚਾ ਦਿੰਦਾ, ਸਗੋਂ ਮੇਰੇ ਗੰਜੇ ਸਿਰ ਵਿਚ ਠੁੰਗਾਂ ਮਾਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵੀ ਕਰਦਾ। ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਇਹ 1967 ਵਾਲੇ ਘੱਲੂ-ਘਾਰੇ ਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਾਂਵਾਂ ਦੀ ਨਸਲ ‘ਚੋ ਹਨ, ਜਾਣਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸੱਜਣ ਕੁਮਾਰ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ!
ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਆਉਣ ਜਾਣ ਦਾ ਰਾਹ ਬਦਲ ਲਿਆ।
Wednesday, May 19, 2010
ਯਾਦਾਸ਼ਤ ਜਾਣ ਦਾ ਖ਼ਤਰਾ
ਯਾਦਾਸ਼ਤ ਜਾਣ ਦਾ ਖ਼ਤਰਾ
ਲੇਹ-ਲਦਾਖ ਵਿਚ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਮੁਲਾਜ਼ਮਾਂ ਦੀ ਤਾਇਨਾਤੀ ਦੀ ਮਿਆਦ ਇੱਕ ਸਾਲ ਹੈ। ਮੈਂ ਮਈ 2005 ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਹਫਤੇ ਉਥੇ ਪਹੁੰਚਿਆ ਸੀ।ਮੇਰੀ ਮਿਆਦ ਮਈ 2006 ਵਿਚ (+ਛੁੱਟੀਆਂ ਕੱਟੀਆਂ) ਬਣਦੀ ਸੀ, ਪਰ ਹਾਲਾਤ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਬਣ ਗਏ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਉਥੇ ਡੇਢ ਸਾਲ ਲਾਉਣਾ ਪੈ ਗਿਆ। ਮੇਰੀ ਇੱਕ ਪੰਜਾਬਣ ਅਫਸਰ ਸ੍ਰੀਨਗਰ ਵਿਚ ਤਾਇਨਾਤ ਸੀ, ਅਫਸਰ ਕਾਫੀ ਵੱਡੀ ਸੀ ਪਰ ਉਸ ਦੇ ਪੰਜਾਬਣ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ‘ਭੈਣ ਜੀ’ ਕਹਿ ਕੇ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਨ ਦੀ ਖੁੱਲ੍ਹ ਲੈ ਲੈਂਦਾ ਸਾਂ। ਭੈਣ ਜੀ ਕਹੇ ਜਾਣ ‘ਤੇ ਉਹ ਬੜੀ ਖੁਸ਼ ਹੋਇਆ ਕਰਦੀ ਸੀ, ਸ਼ਾਇਦ ਬੇਚਾਰੀ ਦੇ ਕੋਈ ਸਕਾ ਭਰਾ ਨਾ ਹੋਵੇ!
ਇੱਕ ਦਿਨ ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਦੁਬਿਧਾ ਦੱਸੀ ਕਿ ਮੇਰਾ ਸਾਲ ਪੂਰਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ, ਮੈਨੂੰ ਮੇਰੀ ਪਸੰਦ ਦਾ ਸਟੇਸ਼ਨ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਰਿਹਾ, ਸ਼ਾਇਦ ਇੱਕ ਸਾਲ ਹੋਰ ਲਾਉਣਾ ਪੈ ਜਾਵੇ ਲੇਹ ਵਿੱਚ। (ਉਹਦੇ ਬੱਚੇ, ਮੇਰੇ ਭਾਣਜੇ, ਜਿਉਣ) ਉਹ ਕਹਿੰਦੀ, ‘ਗੁਰਮੇਲ, ਤੈਨੂੰ ਪਤੈ, ਉੱਚਾਣਾਂ ਉੱਤੇ ਰਹਿਣ ਨਾਲ ਯਾਦਾਸ਼ਤ ਨੂੰ ਖ਼ਤਰਾ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ?’
ਗੱਲ ਉਹੀ ਹੋਈ। ਮੈਂ ਲੇਹ ਤੋਂ ਮੁੜਿਆ ਤਾਂ ਇੱਕ ਸ਼ਰਾਬੀ-ਕਬਾਬੀ, ਯਾਦਾਸ਼ਤ ਦੀ ਗੈਰਹਾਜ਼ਰੀ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ। ਸ਼ਰਾਬ ਪੀਏ ਬਗੈਰ ਉਥੇ ਮੈਦਾਨੀ ਪੰਛੀ ਜਿਉਂਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਤਾਪਮਾਨ ਮਨਫੀ 24 ਡਿਗਰੀ ਤੱਕ ਚਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ! (ਮੇਰੀਆਂ ਬਾਤਾਂ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਬਹੁਤ ਲੰਮੀਆਂ ਹੋਣ ਲੱਗੀਆਂ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਇਸ ਬੋਕ-ਕਥਾ ਨੂੰ ਸੰਖਿਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵੱਲ ਪਰਤ ਰਿਹਾ ਹਾਂ।)
ਪਰ ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਮੈਂ ਇਹ ਪੈਰਾ ਟਾਈਪ ਕੀਤੇ ਬਗੈਰ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦਾ। ਸ਼ਰਾਬੀ ਹਾਂ, ਕਬਾਬੀ ਹਾਂ, ਲੰਗ ਮਾਰਦਾ ਹਾਂ, ਡੰਗ ਮਾਰਦਾ ਹਾਂ, ਵਧੀਕੀ ਸਹਿ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ, ਕਹੇ ਬਿਣ ਰਹਿ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ, ਇਕ ਸੌ ਇਕ ਔਗੁਣ ਹਨ ਮੇਰੇ ਵਿਚ, ਪਰ ਕੋਈ ਵੀ ਮਾਈ ਦਾ ਲਾਲ਼ ਕਹੇ ਕਿ ਮੇਰੀ ਧੀ-ਭੈਣ ਵੱਲ ਗੁਰਮੇਲ ਮੈਲ਼ੀ ਅੱਖ ਨਾਲ ਝਾਕਿਆ, ਮੈਂ ਕੁਚਲਾ ਖਾ ਕੇ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਖਤਮ ਕਰ ਦੇਵਾਂਗਾ।
ਹਾਂ, ਯਾਦਾਸ਼ਤ ਬਾਰੇ। ਮੈਂ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਬੜਾ ਭੁਲੱਕੜ ਹੋ ਗਿਆ ਹਾਂ। (ਸ਼ਾਇਦ ਮੇਰੇ ਮਰਹੂਮ ਹਮਨਵਾ/ਹਮਪਿਆਲਾ ਦਲਬੀਰ ਨੇ ਵੀ ਭੁਲੱਕੜ ਹੋਣ ਬਾਰੇ ਕੁੱਝ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ)। ਮੈਂ ਮੇਰੇ ਆਸ ਪਾਸ ਵਿਚਰਦੇ ਸਹਿਕਰਮੀਆਂ ਦੇ ਨਾਂਅ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ। ਦਫਤਰ ਵਿਚ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਕਲਰਕ ਤੱਕ ਕੰਮ ਪੈਣ ਉਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪੁੱਛਦਾ ਹਾਂ, ‘ਹਾਂ, ਤੇਰਾ ਨਾਂਅ ਕੀ ਹੈ?’। ਘਰ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਕਿਹੜੀ ਗੱਲ ਮੈਂ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਕਹਿ ਚੁੱਕਿਆ ਹਾਂ, ਕਿਹੜੀ ਨਹੀਂ। ਅਗਲੇ ਪੈਰੇ ਵਿਚ ਮੈਂ ਸਿਰੇ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਨ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ।
ਦੋ-ਤਿੰਨ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੀ ਗਲ ਹੈ। ਮੈਂ ਘਰੋਂ ਸੁਖਨਾ ਝੀਲ ਉਤੇ ਸੈਰ ਕਰਨ ਲਈ ਨਿੱਕਲ ਪਿਆ ਸਵੇਰੇ-ਸਵੇਰੇ। ਸੈਰ ਕੀਤੀ ਤੇ ਵਾਪਸ ਘਰ ਨੂੰ ਤੁਰ ਪਿਆ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਰਾਜਪਾਲ ਦੀ ਝੁੰਬੀ ਅੱਗੇ ਆ ਕੇ ਨਾ ਸਿਰਫ ਇਹ ਭੁੱਲ ਗਿਆ ਕਿ ਮੈਂ ਕਿੱਥੇ ਜਾਣਾ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਵੀ ਭੁੱਲ ਗਿਆ ਕਿ ਮੈਂ ਕੌਣ ਹਾਂ! ਸੈਕਟਰ 7 ਅਤੇ 26 ਨੂੰ ਵੰਡਦੀ ਸੜਕ ਉਤੇ ਪੈ ਗਿਆ। ਬੇਸੁਧ, ਬੇਜ਼ਾਰ! ਮਨ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਮੀਚ ਕੇ ਤੁਰਦਾ ਰਿਹਾ ,ਤੁਰਦਾ ਰਿਹਾ, ਤੁਰਦਾ ਰਿਹਾ। ਸੈਕਟਰ 20-30 ਦੀਆਂ ਬੱਤੀਆਂ ਉਤੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਸੁਰਤ ਆ ਗਈ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕਿਹਾ: ‘ਇਹ ਤਾਂ 20-30 ਦੀਆਂ ਬੱਤੀਆਂ ਹਨ।‘ ਅੰਦਰੋਂ ਸਵਾਲ ਉੱਠਿਆ: ਤੂੰ ਕੌਣ ਹੈਂ? ਜਵਾਬ: ਗੁਰਮੇਲ ਸਰਾ। ਸਵਾਲ: ਤੂੰ ਤਾਂ ਸੈਕਟਰ 7 ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈਂ, ਇਥੇ ਕੀ ਕਰਦਾ ਫਿਰਦੈਂ? ਕਿਉਂ ਕਿ ਸਵੇਰ-ਸਵੇਰ ਦਾ ਵੇਲਾ ਸੀ, ਮੇਰੇ ਲੰਡੂ ਜਿਹਾ ਪਜ਼ਾਮਾ ਪਾਇਆ ਸੀ, ਮੇਰੀ ਦਿੱਖ ਕਿਸੇ ਭਿਖਾਰੀ ਵਰਗੀ ਸੀ। ਅੱਗੜ-ਪਿੱਛੜ ਤਿੰਨ ਰਿਕਸ਼ੇ ਵਾਲੇ ਰੋਕੇ ਕਿ ਮੈਨੂੰ 7 ਸੈਕਟਰ ਲੈ ਜਾਉ, ਸਾਲ਼ੇ ਤਿੰਨੇ ਕਹਿਣ: ਵੀਹ ਰੁਪਏ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ। ਆਖਿਰ ਚੌਥਾ ਰਿਕਸ਼ੇ ਵਾਲਾ ਬਜ਼ੁਰਗ ਮੈਨੂੰ ਘਰ ਪਹੁੰਚਾ ਕੇ ਪੈਸੇ ਲੈਣ ਲਈ ਮੰਨ ਗਿਆ।
(19.05.2010)
ਲੇਹ-ਲਦਾਖ ਵਿਚ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਮੁਲਾਜ਼ਮਾਂ ਦੀ ਤਾਇਨਾਤੀ ਦੀ ਮਿਆਦ ਇੱਕ ਸਾਲ ਹੈ। ਮੈਂ ਮਈ 2005 ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਹਫਤੇ ਉਥੇ ਪਹੁੰਚਿਆ ਸੀ।ਮੇਰੀ ਮਿਆਦ ਮਈ 2006 ਵਿਚ (+ਛੁੱਟੀਆਂ ਕੱਟੀਆਂ) ਬਣਦੀ ਸੀ, ਪਰ ਹਾਲਾਤ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਬਣ ਗਏ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਉਥੇ ਡੇਢ ਸਾਲ ਲਾਉਣਾ ਪੈ ਗਿਆ। ਮੇਰੀ ਇੱਕ ਪੰਜਾਬਣ ਅਫਸਰ ਸ੍ਰੀਨਗਰ ਵਿਚ ਤਾਇਨਾਤ ਸੀ, ਅਫਸਰ ਕਾਫੀ ਵੱਡੀ ਸੀ ਪਰ ਉਸ ਦੇ ਪੰਜਾਬਣ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ‘ਭੈਣ ਜੀ’ ਕਹਿ ਕੇ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਨ ਦੀ ਖੁੱਲ੍ਹ ਲੈ ਲੈਂਦਾ ਸਾਂ। ਭੈਣ ਜੀ ਕਹੇ ਜਾਣ ‘ਤੇ ਉਹ ਬੜੀ ਖੁਸ਼ ਹੋਇਆ ਕਰਦੀ ਸੀ, ਸ਼ਾਇਦ ਬੇਚਾਰੀ ਦੇ ਕੋਈ ਸਕਾ ਭਰਾ ਨਾ ਹੋਵੇ!
ਇੱਕ ਦਿਨ ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਦੁਬਿਧਾ ਦੱਸੀ ਕਿ ਮੇਰਾ ਸਾਲ ਪੂਰਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ, ਮੈਨੂੰ ਮੇਰੀ ਪਸੰਦ ਦਾ ਸਟੇਸ਼ਨ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਰਿਹਾ, ਸ਼ਾਇਦ ਇੱਕ ਸਾਲ ਹੋਰ ਲਾਉਣਾ ਪੈ ਜਾਵੇ ਲੇਹ ਵਿੱਚ। (ਉਹਦੇ ਬੱਚੇ, ਮੇਰੇ ਭਾਣਜੇ, ਜਿਉਣ) ਉਹ ਕਹਿੰਦੀ, ‘ਗੁਰਮੇਲ, ਤੈਨੂੰ ਪਤੈ, ਉੱਚਾਣਾਂ ਉੱਤੇ ਰਹਿਣ ਨਾਲ ਯਾਦਾਸ਼ਤ ਨੂੰ ਖ਼ਤਰਾ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ?’
ਗੱਲ ਉਹੀ ਹੋਈ। ਮੈਂ ਲੇਹ ਤੋਂ ਮੁੜਿਆ ਤਾਂ ਇੱਕ ਸ਼ਰਾਬੀ-ਕਬਾਬੀ, ਯਾਦਾਸ਼ਤ ਦੀ ਗੈਰਹਾਜ਼ਰੀ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ। ਸ਼ਰਾਬ ਪੀਏ ਬਗੈਰ ਉਥੇ ਮੈਦਾਨੀ ਪੰਛੀ ਜਿਉਂਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਤਾਪਮਾਨ ਮਨਫੀ 24 ਡਿਗਰੀ ਤੱਕ ਚਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ! (ਮੇਰੀਆਂ ਬਾਤਾਂ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਬਹੁਤ ਲੰਮੀਆਂ ਹੋਣ ਲੱਗੀਆਂ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਇਸ ਬੋਕ-ਕਥਾ ਨੂੰ ਸੰਖਿਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵੱਲ ਪਰਤ ਰਿਹਾ ਹਾਂ।)
ਪਰ ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਮੈਂ ਇਹ ਪੈਰਾ ਟਾਈਪ ਕੀਤੇ ਬਗੈਰ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦਾ। ਸ਼ਰਾਬੀ ਹਾਂ, ਕਬਾਬੀ ਹਾਂ, ਲੰਗ ਮਾਰਦਾ ਹਾਂ, ਡੰਗ ਮਾਰਦਾ ਹਾਂ, ਵਧੀਕੀ ਸਹਿ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ, ਕਹੇ ਬਿਣ ਰਹਿ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ, ਇਕ ਸੌ ਇਕ ਔਗੁਣ ਹਨ ਮੇਰੇ ਵਿਚ, ਪਰ ਕੋਈ ਵੀ ਮਾਈ ਦਾ ਲਾਲ਼ ਕਹੇ ਕਿ ਮੇਰੀ ਧੀ-ਭੈਣ ਵੱਲ ਗੁਰਮੇਲ ਮੈਲ਼ੀ ਅੱਖ ਨਾਲ ਝਾਕਿਆ, ਮੈਂ ਕੁਚਲਾ ਖਾ ਕੇ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਖਤਮ ਕਰ ਦੇਵਾਂਗਾ।
ਹਾਂ, ਯਾਦਾਸ਼ਤ ਬਾਰੇ। ਮੈਂ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਬੜਾ ਭੁਲੱਕੜ ਹੋ ਗਿਆ ਹਾਂ। (ਸ਼ਾਇਦ ਮੇਰੇ ਮਰਹੂਮ ਹਮਨਵਾ/ਹਮਪਿਆਲਾ ਦਲਬੀਰ ਨੇ ਵੀ ਭੁਲੱਕੜ ਹੋਣ ਬਾਰੇ ਕੁੱਝ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ)। ਮੈਂ ਮੇਰੇ ਆਸ ਪਾਸ ਵਿਚਰਦੇ ਸਹਿਕਰਮੀਆਂ ਦੇ ਨਾਂਅ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ। ਦਫਤਰ ਵਿਚ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਕਲਰਕ ਤੱਕ ਕੰਮ ਪੈਣ ਉਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪੁੱਛਦਾ ਹਾਂ, ‘ਹਾਂ, ਤੇਰਾ ਨਾਂਅ ਕੀ ਹੈ?’। ਘਰ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਕਿਹੜੀ ਗੱਲ ਮੈਂ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਕਹਿ ਚੁੱਕਿਆ ਹਾਂ, ਕਿਹੜੀ ਨਹੀਂ। ਅਗਲੇ ਪੈਰੇ ਵਿਚ ਮੈਂ ਸਿਰੇ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਨ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ।
ਦੋ-ਤਿੰਨ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੀ ਗਲ ਹੈ। ਮੈਂ ਘਰੋਂ ਸੁਖਨਾ ਝੀਲ ਉਤੇ ਸੈਰ ਕਰਨ ਲਈ ਨਿੱਕਲ ਪਿਆ ਸਵੇਰੇ-ਸਵੇਰੇ। ਸੈਰ ਕੀਤੀ ਤੇ ਵਾਪਸ ਘਰ ਨੂੰ ਤੁਰ ਪਿਆ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਰਾਜਪਾਲ ਦੀ ਝੁੰਬੀ ਅੱਗੇ ਆ ਕੇ ਨਾ ਸਿਰਫ ਇਹ ਭੁੱਲ ਗਿਆ ਕਿ ਮੈਂ ਕਿੱਥੇ ਜਾਣਾ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਵੀ ਭੁੱਲ ਗਿਆ ਕਿ ਮੈਂ ਕੌਣ ਹਾਂ! ਸੈਕਟਰ 7 ਅਤੇ 26 ਨੂੰ ਵੰਡਦੀ ਸੜਕ ਉਤੇ ਪੈ ਗਿਆ। ਬੇਸੁਧ, ਬੇਜ਼ਾਰ! ਮਨ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਮੀਚ ਕੇ ਤੁਰਦਾ ਰਿਹਾ ,ਤੁਰਦਾ ਰਿਹਾ, ਤੁਰਦਾ ਰਿਹਾ। ਸੈਕਟਰ 20-30 ਦੀਆਂ ਬੱਤੀਆਂ ਉਤੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਸੁਰਤ ਆ ਗਈ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕਿਹਾ: ‘ਇਹ ਤਾਂ 20-30 ਦੀਆਂ ਬੱਤੀਆਂ ਹਨ।‘ ਅੰਦਰੋਂ ਸਵਾਲ ਉੱਠਿਆ: ਤੂੰ ਕੌਣ ਹੈਂ? ਜਵਾਬ: ਗੁਰਮੇਲ ਸਰਾ। ਸਵਾਲ: ਤੂੰ ਤਾਂ ਸੈਕਟਰ 7 ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈਂ, ਇਥੇ ਕੀ ਕਰਦਾ ਫਿਰਦੈਂ? ਕਿਉਂ ਕਿ ਸਵੇਰ-ਸਵੇਰ ਦਾ ਵੇਲਾ ਸੀ, ਮੇਰੇ ਲੰਡੂ ਜਿਹਾ ਪਜ਼ਾਮਾ ਪਾਇਆ ਸੀ, ਮੇਰੀ ਦਿੱਖ ਕਿਸੇ ਭਿਖਾਰੀ ਵਰਗੀ ਸੀ। ਅੱਗੜ-ਪਿੱਛੜ ਤਿੰਨ ਰਿਕਸ਼ੇ ਵਾਲੇ ਰੋਕੇ ਕਿ ਮੈਨੂੰ 7 ਸੈਕਟਰ ਲੈ ਜਾਉ, ਸਾਲ਼ੇ ਤਿੰਨੇ ਕਹਿਣ: ਵੀਹ ਰੁਪਏ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ। ਆਖਿਰ ਚੌਥਾ ਰਿਕਸ਼ੇ ਵਾਲਾ ਬਜ਼ੁਰਗ ਮੈਨੂੰ ਘਰ ਪਹੁੰਚਾ ਕੇ ਪੈਸੇ ਲੈਣ ਲਈ ਮੰਨ ਗਿਆ।
(19.05.2010)
Tuesday, May 18, 2010
My Saaki-Ramuwalia (2)
ਮੇਰਾ ਸਾਕੀ-ਰਾਮੂਵਾਲੀਆ (ਭਾਗ 2)
ਸਾਡੀ ਨੇੜਤਾ ਵਧਦੀ ਦਿਸਦੀ ਰਹੀ। ਮੈਂ ਦੋਚਿੱਤੀ ਵਿੱਚ ਪੈ ਗਿਆ: ਰਾਮੂਵਾਲੀਆ ਮੇਰੀ ਕੁਰਸੀ ਨਾਲ ਮੋਹ ਕਰਦਾ ਸੀ ਜਾਂ ਮੇਰੇ ਨਾਲ? ਸੋਚਾਂ ਤੇ ਖ਼ਿਆਲਾਂ ਨੇ ਮੈਂਨੂੰ ਉਲ਼ਝਾਈ ਰੱਖਿਆ। ਆਖਿਰ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਰਹਿਬਰ, ਕਾਮਰੇਡ ਮੱਖਣ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ: ਦੇਖ ਗੁਰਮੇਲ, ਕੁਰਸੀ ਨਾਲ ਵੀ ਪਿਆਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ, ਤੇ ਕਈ ਵੇਰ ਨੇੜੇ ਹੋ ਕੇ ਦੇਖਿਆਂ ਬੰਦਾ, ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਵੀ ਕਰਨ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਉਹ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਸੱਚੀਂ ਪਿਆਰ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ ਹੋਵੇ!
ਯਾਰਾਂ ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਹੋ ਗਈ, ਜਲੰਧਰ ਗੁੱਡ ਬਾਏ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਰਾਮ-ਰਾਮ! ਰਾਤ ਗਈ, ਬਾਤ ਗਈ। ਨਾ ਰਾਮੂਵਾਲੀਏ ਦਾ ਫੁਨਵਾ, ਨਾ ਕੋਈ ਉੱਘ-ਸੂਹ! ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਜੱਟ ਦਾ ਮੜਾਸਾ ਲਹਿ ਗਿਆ! ਮਖਿਆ ਮਨਾਂ ਕੁਰਸੀ ਦਾ ਯਾਰ ਪਿੱਛੋਂ ਲਿਹਾ। ਮੈਂ ਕਾਮਰੇਡ ਨਾਲ ਫੇਰ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਤੇ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਰਾਮੂਵਾਲੀਆ ਤਾਂ ਕੁਰਸੀ ਦਾ ਯਾਰ ਹੀ ਨਿੱਕਲਿਆ।
ਵਕਤ ਨਿੱਕਲਦਾ ਰਿਹਾ।
ਡੇਢ ਸਾਲ ਨਿੱਕਲ ਗਿਆ। ਤੂੰ ਕੌਣ ਤੇ ਮੈਂ ਕੌਣ?
ਇੱਕ ਦਿਨ ਦਫਤਰੋਂ ਘਰ ਗਿਆ ਤਾਂ ਸਿੰਘਣੀ ਬੋਲੀ:”ਰਾਮੂਵਾਲੀਆ ਵੀਰ ਜੀ ਘਰੇ ਆ ਕੇ ਗਏ ਅੱਜ।“ ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਹੋਰ ਕੌਣ ਸੀ ਨਾਲ? ਉਸ ਕਿਹਾ, ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਇਕੱਲੇ ਸੀ! ਉਇ ਮੇਰਿਆ ਮਨਾਂ! ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕਿਹਾ। ਉਹ ਤੇਰੇ ਘਰ ਆ ਕੇ ਗਿਆ ਤੇ ਘਰੇ ਤਾਂ ਤੇਰੀ ਕੁਰਸੀ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਉਹ ਮੇਰੇ ਮੌਰਾਂ ਤੇ ਬੋਝ ਪਾ ਕੇ ਚਲਿਆ ਗਿਆ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਇਹ ਚੱਕੀ ਦਾ ਪੁੜ ਹੈ ਜਾਂ ਕੋਹਲੂ?
My Saaki-Ramoowalia
myrw ipAwly dw sIrI-blvMq isMG rwmUvwlIAw
1. AsIN ie`k dUjy dy sIrI qW 1979 ivc bx gey sW pr ipAwly dy sIrI bxn ivc 26-27 swl l`g gey[ mYN ies bok-kQw ( Blogspot) ivc srdwr rwmUvwlIAw dw izkr ie`k vcn ivc krWgw, iksy ny idL nUM nhIN lwauxI ik ik`Qy rwjw Boj qy ikQy ‘gMjU’ qylI! 1979 ivc rwmUvwlIAw lok sBw dw mYNbr sI qy mYN nvW zmwnw dw au~p sMpwdk[ auh rUs dw dOrw kr ky AwieAw sI[ mYNnUM myry mu`K sMpwdk, mwnXog jgjIq isMG AwnMd dw hukm hoieAw ik mYN rwmUvwlIAw dI ieMtrivaU lY ky AwvW nvW zmwnw leI[ auh imlwp cOk ivc AkwlI p`iqRkw dy dPqr ivc sI[ mYN igAw, ieMtrivaU leI, aus dy nWA hyT iek lyK dy rUp ivc Cp geI[ Ahu igAw rwmUvwlIAw qy Ahu igAw gurmyl[ mu`kI bwq qy pY geI rwq[
2. 1996 ivc mYN iSmlw ivc qwienwq sW, vwps cMfIgVH Awauxw cwhuMdw sW, isPwirS cwhIdI sI[ soicAw, ivcwirAw qW rwmUvwlIAw dw cyqw Aw igAw[ Swied ਕਿਸੇ kyNdrI kimSn dw Ahudydwr sI ਜਾਂ kyNdr ivc mMqrI[ id`lI leI rvwnw hox qoN pihlW mYN ipMf igAw, bwpU dy pu`Cx ‘qy d`isAw ik rwmUvwlIAw nWA dy iek v``fy bMdy dI isPwirS puAwaux leI id`lI jwvWgw[ ਬਾਪੂ A`goN kihMdw ik rwmUvwl iek kvISr huMdw sI (nWA Bu`l igAw sI) ijs dy nwl auh juAwnI iv`c bih ky pIAw krdw sI[ mYN aus ‘kvISr’ dw nWA bwpU nUM d`isAw ‘qy nwl d`isAw ik ieh vwlw ਰਾਮੂਵਾਲੀਆ ausy kvISr dw pu`q hY[
3. id`lI igAw, aus dy ‘gVbI c`k’(PA) qoN mulwkwq dw smW ilAw, jw phuMicAw[ imilAw, d`isAw ik mYN 1979 vwlw gurmyl isMG srw hW[ boilAw: “auie Xwr, Es ieMtrivaU ny qW AkwlI dl ivc BVQU pw id`qw sI!” cwh pwxI bwAd syvw pu`CI qW AwpW prSU rwm dy kuhwVy nwl pwiVAw igAw mUMh KolH ilAw[mMqrI nUM kih idAWgw, kih ky aus ny ikhw ik hux ਦੱਸ ik`Qy jwxw hY?mYN ikhw SwsqrI Bvn (au~Qy myry mMqrwly dw hYfkuAwrtr hY); kihMdw iek`Ty cldy hW, mYN vI auDr jwxw hY[ jy myrI XwdwSq kmInI nhIN ho geI qW kwly rMg dI lwl b`qI vwlI AMbYsfr kwr sI, (ihMdI vwilAW dy kihx muqwbk), ਵਾਤਾਨੁਕੂਲਿਤ| ਮੈਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵੇਰ ਏ.ਸੀ. ਕਾਰ ਵਿੱਚ ਚੜ੍ਹਿਆ|
4. ਜਲੰਧਰ ਦੂਰਦਰਸ਼ਨ ਵਿਚ ਪੁੱਜਣ 'ਤੇ ਸ਼੍ਰੀਮਾਨ ਦਾ ਇੱਕ ਦਿਨ ਫੋਨ ਆਇਆ। "ਮੈਂ ਸਰਕਟ ਹਾਊਸ 'ਚ ਠਹਿਰਿਆ ਹਾਂ। ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਪੀਣ ਆਵੇਂਗਾ?" ਪੁੱਛਣ 'ਤੇ ਹਾਂ ਕਹਿ ਦਿੱਤੀ ਤਾਂ ਕਹਿੰਦਾ ਕਿਹੜਾ ਬਰਾਂਡ ਪੀਵੇਂਗਾ? ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਔਕਾਤ ਮੁਤਾਬਕ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਬੌਨੀ ਸਕਾਟ. ਕਿਸੇ ਗੜਬੀ ਚੱਕ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜੀ ਉਹ ਮਜ਼ਾਕ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋਣਗੇ, ਏਡਾ ਵੱਡਾ ਬੰਦਾ ਬੌਨੀ ਸਕਾਟ ਨਹੀਂ ਪੀਂਦਾ। ਉਸ ਨੇ ਗੜਬੀ ਚੱਕ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਦਫਤਰ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ, ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਨ ਲਈ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਤਾਈਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਤਾਂ ਸ਼ਾਮੀਂ ਏ ਸੀ ਗੱਡੀ ਲੈਣ ਆ ਗਈ। ਉਹ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਗੜਵਈ ਪੀਣ ਸਕਾਚ ਤੇ ਮਿੱਤਰ ਪੀਣ ਬੌਨੀ ਸਕਾਟ! ਮੱਛੀ ਖਾਧੀ। ਬੌਨੀ ਸਕਾਟ ਦੇ ਉਤਪਾਦਕਾਂ ਉਤੇ ਰਾਮੂਵਾਲੀਆ ਦਾ ਕੋਈ ਪੁਰਾਣਾ ਅਹਿਸਾਨ ਸੀ। ਗੜਬੀ ਚੱਕ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੈਨੇਜਰ ਨੂੰ ਕਹਿ ਦਿਉ ਕਿ ਹਰ ਮਹੀਨੇ ਇੱਕ ਜਾਂ ਦੋ ਪੇਟੀਆਂ ਸਰਾ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਉਤੇ ਭੇਜ ਦਿਆ ਕਰਨ!
5. ਰਾਮੂਵਾਲੀਆ ਸਾਹਿਬ (ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਪੁਜਦਿਆਂ-ਪੁਜਦਿਆਂ ਉਹ 'ਸਾਹਿਬ' ਹੋ ਗਏ ਨੇ) ਜਦੋਂ ਕਿਤੇ ਵਲੇਤ ਦੇ ਦੌਰੇ 'ਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਤਾਂ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਵਿਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਸਕਾੱਚ ਦੇ ਕੇਕੜੇ ਇਕੱਠੇ ਕਰ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਭੇਂਟ ਕਰ ਦਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। (continued). (The next episode of this post will be a sort of punchline!)
ਉਮਰ 87 ਸਾਲ
ਉਮਰ 87 ਸਾਲ
ਮੈਂ ਨਾ ਤਾਂ ਜੋਤਸ਼ੀਆਂ ਉਤੇ ਇਤਬਾਰ ਕਰਦਾ ਹਾਂ, ਨਾ ਹੀ ਜੋਤਸ਼ੀਆਂ ਉਤੇ ਇਤਬਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਉਤੇ। ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਭਾਂਤ-ਭਾਂਤ ਦੇ ਜੋਤਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲੇ ਬਗੈਰ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸੁਣੇ ਬਗੈਰ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਿਆ।
ਬਹੁਤ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਮੈਂ ਪਿੰਡ ਸਾਂ। ਅਚਾਨਕ ਤਿੰਨ-ਚਾਰ ਅਣਦਾੜ੍ਹੀਏ ਜਿਹੇ ਪਾਂਡੇ ਆ ਗਏ। ਸੁੱਖ ਨਾਲ ਛੇ ਭਰਾ ਸਾਂ, ਇਕ ਇਕ ਪਾਂਡੇ ਨੇ ਦੋ-ਦੋ ਦੇ ਹੱਥ ਦੇਖੇ! ਮੈਥੋਂ ਛੋਟੇ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਦੋ ਵਿਆਹ ਹੋਣਗੇ।ਕਈ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਦੀ ਪਤਨੀ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇਣ ਪਿੱਛੋਂ ਚੱਲ ਵਸੀ। ਦੂਜਾ ਵਿਆਹ ਹੋ ਗਿਆ।ਉਸ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਭਾਈ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਬਾਹਰਲੇ ਮੁਲ਼ਕ ਜਾਵੇਗਾ। ਬਿਜਲੀ ਬੋਰਡ ਵਿਚ ਐਸ ਡੀ ਓ ਲੱਗਿਆ ਸੀ; ਇੱਕ ਸਾਲ ਭਰ ਤੋਂ ਕੈਨੇਡਾ ਬੈਠਾ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਬਾਰੇ ਵੀ ਕੰਜਰਾਂ ਨੇ ਦੋ ਵਿਆਹਾਂ ਦੀ ਭਾਖਿਆ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਪਹਿਲੇ ਵਿਆਹ ਦੌਰਾਨ ਜਦੋਂ ਕਦੇ ਮੈਨੂੰ ਦੂਜੇ ਵਿਆਹ ਦਾ ਸੁਫਨਾ ਆਉਂਦਾ ਤਾਂ ਮੈਂ ਤ੍ਰਭਕ ਕੇ ਜਾਗ ਜਾਂਦਾ ਸਾਂ। ਦੂਜਾ ਵਿਆਹ ਹੋ ਕੇ ਰਿਹਾ!ਪਰ ਜਿਹੜੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਭੁਲਦੀ, ਉਹ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਹੋਰਾਂ ਦੀ ਭਾਖਿਆ ਬਦਲੇ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦਾਣੇ ਲਏ ਸਨ, ਪਰ ਮੇਰੀ ਭਾਖਿਆ ਬਦਲੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੰਜਰਾਂ ਨੇ ਮੇਰੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਸੰਦੀਦਾ ਝੁੱਗੇ ਉਤੇ ਹੱਥ ਧਰ ਦਿੱਤਾ। ਲੈ ਗਏ।ਟੈਰੀਕਾੱਟ ਦਾ ਡੱਬੀਦਾਰ ਝੁੱਗਾ। ਖ਼ਾਕੀ ਡੱਬੀਆਂ!
ਜਲੰਧਰ ਦੂਰਦਰਸ਼ਨ ਉਤੇ ਸਵੇਰੇ 8 ਵਜੇ ਵਾਲਾ ਬੁਲਿਟਨ ਚੱਲ ਕੇ ਹਟਿਆ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਨਿਊਜ਼ ਰੂਮ ਵਿਚ ਫੋਨ ਖੜਕਿਆ। ਫੋਨ ਉਤੇ ਆਵਾਜ਼ ਆਈ: “ਕੀ ਮੈਂ ਹੁਣੇ ਖ਼ਬਰਾਂ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਹਟੀ ਕੁੜੀ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹਾਂ?” ਕੁੜੀ ਅਜੇ ਸਟੂਡੀਓ ‘ਚੋਂ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਆਈ ਸੀ, ਸੋ ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਪਰੀਚੈ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਦੂਰਭਾਸ਼ੀਏ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਮੁਝ ਨਾਚੀਜ਼ ਨਾਲ ਹੀ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਕੇ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਕਰ ਲਵੇ! ਕੋਈ ਮਲੋਟ ਤੋਂ ਮਿਸਟਰ ਸ਼ਰਮਾ ਬੋਲ ਰਹੇ ਸਨ। ਖ਼ਬਰਾਂ ਪੜ੍ਹਣ ਵਾਲੀ ਬੀਬੀ ਗਗਨਦੀਪ ਕੌਰ ਦੇ ਫੈਨ ਹੋਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਬੀਬੀ ਜਦੋਂ ਆਈ ਤਾਂ ਮੈਂ ਗੱਲ ਦੱਸ ਦਿੱਤੀ, ਉਹ ਕਹਿੰਦੀ ਜੀ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਫੋਨ ਆਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਮੈਂ ਮਿਸਟਰ ਸ਼ਰਮਾ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕਰ ਕੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਬੀਬਾ! ਇਹ ਆਦਮੀ ਕੋਈ ਛੋਕਰਾ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਸਿਆਣਾ ਬੰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਵੱਲੋਂ ਕੁੱਝ ਵੀ ਕਹੇ ਦਾ ਬੁਰਾ ਨਾ ਮੰਨੀਂ।
ਦੋ ਕੁ ਮਹੀਨਿਆਂ ਪਿੱਛੋਂ ਤਿੰਨ ਕੁ ਵਜੇ ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਨਿਊਜ਼ ਰੂਮ ਦਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੁੱਲ੍ਹਿਆ। ਆਗੰਤੁਕ ਨੇ ਰਸਮੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਕਿਹਾ ‘ਮੈਂ ਅੰਦਰ ਆ ਸਕਦਾ ਹਾਂ?’ ਮੈਂ ਰਸਮੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ‘ਹਾਂ’। ‘ਮੈਂ ਗੁਰਮੇਲ ਸਿੰਘ ਸਰਾ ਨੂੰ ਮਿਲਣਾ ਹੈ,’ ਉਹ ਬੋਲਿਆ। ‘ਮਿਲ ਲਓ, ਮੈਂ ਹੀ ਹਾਂ,” ਮੈਂ ਕਿਹਾ।ਮਿਲੇ, ਚਾਹ ਪੀਤੀ, ਦੁਪਹਿਰ ਤਿੰਨ ਵਜੇ ਵਾਲਾ ਬੁਲਿਟਨ ਲੰਘ ਗਿਆ।ਆਗੰਤੁਕ ਮਲੋਟ ਵਾਲਾ ਸ਼ਰਮਾ ਸੀ, ਗਗਨਦੀਪ ਕੌਰ ਦਾ ਫੈਨ! ਚਾਹ ਪੀਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਚੱਲੋ ਬਾਹਰ ਘਾਹ ‘ਤੇ ਬੈਠਦੇ ਹਾਂ, ਮੈਂ ਸੂਟਾ ਵੀ ਲਾਉਣਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਸੂਟਾ ਲਾ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਕਿ ਉਸ ਕਿਹਾ: ‘ਸਰਾ ਸਾਹਬ, ਬੁਰਾ ਨਾ ਮੰਨਿਉ। ਮੈਂ ਨਿੱਕਾ ਮੋਟਾ ਜੋਤਸ਼ੀ ਵੀ ਹਾਂ। ਤੁਹਾਡੇ ਉਤੇ ਰਾਹੂ ਭਾਰੂ ਹੈ।“ ਫੇਰ ਪੁੱਛਿਆ ‘ਸ਼ਰਾਬ ਵੀ ਪੀਂਦੇ ਹੋ?’ ਜਵਾਬ ਹਾਂ ਵਿਚ ਮਿਲਣ ਉਤੇ ਉਸ ਕਿਹਾ ਕਿ ਸ਼ਰਾਬ ਛੱਡ ਦਿਉ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਬਦਨਾਮ ਹੋ ਜਾਉਗੇ।ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਘਰੇ ਪੇਟੀ ਪਈ ਹੈ, ਮੁੱਕ ਗਈ ਤਾਂ ਛੱਡ ਦਿਆਂਗਾ। ਉਸ ਨੇ ਦੋ ਉਪਾਅ ਵੀ ਕਰਨ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ।
ਦੋ ਚਾਰ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਤਿੰਨ ਚੋਰਾਂ ਨੇ ਮੇਰੇ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਸਹਿਕਰਮੀ ਮਨਮੋਹਨ ਸ਼ਰਮਾ ਖਿਲਾਫ ਦਿੱਲੀ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਜਣੇ ਡਿਊਟੀ ਵੇਲੇ ਸ਼ਰਾਬ ਪੀ ਕੇ ਗ਼ਾਲਾਂ ਦਿੰਦੇ ਨੇ! ਮਲੋਟ ਵਾਲਾ ਜੋਤਸ਼ੀ ਯਾਦ ਆਇਆ, ਸ਼ਰਾਬ ਦੀ ਪੇਟੀ ਦਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।
ਉਮਰ 87 ਸਾਲ। ਸੰਨ 1987 ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ, ਮੈਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਚ ਆਕਾਸ਼ਵਾਣੀ ਦਾ ਸਟਾਫ ਰਿਪੋਰਟਰ ਸਾਂ। ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਬ ਵਿਚ ਹਾਲਾਤ ਦਿਨ-ਬ-ਦਿਨ ਬਦ ਤੋਂ ਬਦਤਰ ਹੋ ਰਹੇ ਸਨ, ਪਰਿਕਰਮਾ ਦੇ ਹਰ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਚਹੁੰ-ਚਹੁੰ ਸੰਤਾਲੀਏ ਆ ਬੈਠੇ ਸਨ। ਮੈਨੂੰ ਉਥੇ ਜਾਏ ਬਿਨਾਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਰਦਾ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਵੀ ਮੈ ਖ਼ਬਰ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਸੋਚਿਆ, ਮਨਾਂ ਇਹ ਸਾਲ਼ੇ ਮਾਰਨਗੇ! ਸੱਚੀਂ ਮੈਂ ਡਰ ਗਿਆ। ਮਨਮੋਹਨ ਸ਼ਰਮਾ ਨਾਲ ਫੋਨ ‘ਤੇ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਕਿਸੇ ਜੋਤਸ਼ੀ ਦਾ ਨਾਂਅ ਅਤੇ ਪਤਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਬਜ਼ੁਰਗ ਸੀ ਜੋਤਸ਼ੀ, ਇਸ ਵੇਲੇ ਤਾਂ ਜਾ ਚੁੱਕਿਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਮੈਂ ਮਨਮੋਹਨ ਦਾ ਹਵਾਲਾ 98;ਿੱਤਾ ਤਾਂ ਕਹਿੰਦਾ ਦੱਸੋ? ਮੈਂ ਦੁਬਿਧਾ ਦੱਸੀ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਡਰ ਹੈ ਕਿ ਜਾਂ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਅੱਤਵਾਦੀ ਮਾਰ ਦੇਣਗੇ ਜਾਂ ਮੈਂ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਰ ਲਵਾਂਗਾ। ਜੋਤਸ਼ੀ ਨੇ ਮੇਰਾ ਹੱਥ ਦੇਖਿਆ, ਬੋਲਿਆ: ਗੋਲ਼ੀ ਨਾਲ ਤੁਹਾਡੀ ਮੌਤ ਨਹੀਂ ਲਿਖੀ, ਗਲ਼ ‘ਚ ਰੱਸਾ ਪਾਉਗੇ ਤਾਂ ਉਹ ਰਿਸਕ ਕੇ ਲੱਕ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਜਾਏਗਾ। ਰਹੀ ਮੌਤ ਦੀ ਗੱਲ, ਤੁਹਾਡੀ ਉਮਰ 87 ਸਾਲ ਹੈ ਅਤੇ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਮੁਲ਼ਕ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਮਰੋਗੇ, ਕਿਸੇ ਵਲੈਤੀ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਮਰੋਗੇ!
ਮੈਂ ਨਾ ਤਾਂ ਜੋਤਸ਼ੀਆਂ ਉਤੇ ਇਤਬਾਰ ਕਰਦਾ ਹਾਂ, ਨਾ ਹੀ ਜੋਤਸ਼ੀਆਂ ਉਤੇ ਇਤਬਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਉਤੇ। ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਭਾਂਤ-ਭਾਂਤ ਦੇ ਜੋਤਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲੇ ਬਗੈਰ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸੁਣੇ ਬਗੈਰ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਿਆ।
ਬਹੁਤ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਮੈਂ ਪਿੰਡ ਸਾਂ। ਅਚਾਨਕ ਤਿੰਨ-ਚਾਰ ਅਣਦਾੜ੍ਹੀਏ ਜਿਹੇ ਪਾਂਡੇ ਆ ਗਏ। ਸੁੱਖ ਨਾਲ ਛੇ ਭਰਾ ਸਾਂ, ਇਕ ਇਕ ਪਾਂਡੇ ਨੇ ਦੋ-ਦੋ ਦੇ ਹੱਥ ਦੇਖੇ! ਮੈਥੋਂ ਛੋਟੇ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਦੋ ਵਿਆਹ ਹੋਣਗੇ।ਕਈ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਦੀ ਪਤਨੀ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇਣ ਪਿੱਛੋਂ ਚੱਲ ਵਸੀ। ਦੂਜਾ ਵਿਆਹ ਹੋ ਗਿਆ।ਉਸ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਭਾਈ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਬਾਹਰਲੇ ਮੁਲ਼ਕ ਜਾਵੇਗਾ। ਬਿਜਲੀ ਬੋਰਡ ਵਿਚ ਐਸ ਡੀ ਓ ਲੱਗਿਆ ਸੀ; ਇੱਕ ਸਾਲ ਭਰ ਤੋਂ ਕੈਨੇਡਾ ਬੈਠਾ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਬਾਰੇ ਵੀ ਕੰਜਰਾਂ ਨੇ ਦੋ ਵਿਆਹਾਂ ਦੀ ਭਾਖਿਆ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਪਹਿਲੇ ਵਿਆਹ ਦੌਰਾਨ ਜਦੋਂ ਕਦੇ ਮੈਨੂੰ ਦੂਜੇ ਵਿਆਹ ਦਾ ਸੁਫਨਾ ਆਉਂਦਾ ਤਾਂ ਮੈਂ ਤ੍ਰਭਕ ਕੇ ਜਾਗ ਜਾਂਦਾ ਸਾਂ। ਦੂਜਾ ਵਿਆਹ ਹੋ ਕੇ ਰਿਹਾ!ਪਰ ਜਿਹੜੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਭੁਲਦੀ, ਉਹ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਹੋਰਾਂ ਦੀ ਭਾਖਿਆ ਬਦਲੇ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦਾਣੇ ਲਏ ਸਨ, ਪਰ ਮੇਰੀ ਭਾਖਿਆ ਬਦਲੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੰਜਰਾਂ ਨੇ ਮੇਰੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਸੰਦੀਦਾ ਝੁੱਗੇ ਉਤੇ ਹੱਥ ਧਰ ਦਿੱਤਾ। ਲੈ ਗਏ।ਟੈਰੀਕਾੱਟ ਦਾ ਡੱਬੀਦਾਰ ਝੁੱਗਾ। ਖ਼ਾਕੀ ਡੱਬੀਆਂ!
ਜਲੰਧਰ ਦੂਰਦਰਸ਼ਨ ਉਤੇ ਸਵੇਰੇ 8 ਵਜੇ ਵਾਲਾ ਬੁਲਿਟਨ ਚੱਲ ਕੇ ਹਟਿਆ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਨਿਊਜ਼ ਰੂਮ ਵਿਚ ਫੋਨ ਖੜਕਿਆ। ਫੋਨ ਉਤੇ ਆਵਾਜ਼ ਆਈ: “ਕੀ ਮੈਂ ਹੁਣੇ ਖ਼ਬਰਾਂ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਹਟੀ ਕੁੜੀ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹਾਂ?” ਕੁੜੀ ਅਜੇ ਸਟੂਡੀਓ ‘ਚੋਂ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਆਈ ਸੀ, ਸੋ ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਪਰੀਚੈ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਦੂਰਭਾਸ਼ੀਏ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਮੁਝ ਨਾਚੀਜ਼ ਨਾਲ ਹੀ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਕੇ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਕਰ ਲਵੇ! ਕੋਈ ਮਲੋਟ ਤੋਂ ਮਿਸਟਰ ਸ਼ਰਮਾ ਬੋਲ ਰਹੇ ਸਨ। ਖ਼ਬਰਾਂ ਪੜ੍ਹਣ ਵਾਲੀ ਬੀਬੀ ਗਗਨਦੀਪ ਕੌਰ ਦੇ ਫੈਨ ਹੋਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਬੀਬੀ ਜਦੋਂ ਆਈ ਤਾਂ ਮੈਂ ਗੱਲ ਦੱਸ ਦਿੱਤੀ, ਉਹ ਕਹਿੰਦੀ ਜੀ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਫੋਨ ਆਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਮੈਂ ਮਿਸਟਰ ਸ਼ਰਮਾ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕਰ ਕੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਬੀਬਾ! ਇਹ ਆਦਮੀ ਕੋਈ ਛੋਕਰਾ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਸਿਆਣਾ ਬੰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਵੱਲੋਂ ਕੁੱਝ ਵੀ ਕਹੇ ਦਾ ਬੁਰਾ ਨਾ ਮੰਨੀਂ।
ਦੋ ਕੁ ਮਹੀਨਿਆਂ ਪਿੱਛੋਂ ਤਿੰਨ ਕੁ ਵਜੇ ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਨਿਊਜ਼ ਰੂਮ ਦਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੁੱਲ੍ਹਿਆ। ਆਗੰਤੁਕ ਨੇ ਰਸਮੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਕਿਹਾ ‘ਮੈਂ ਅੰਦਰ ਆ ਸਕਦਾ ਹਾਂ?’ ਮੈਂ ਰਸਮੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ‘ਹਾਂ’। ‘ਮੈਂ ਗੁਰਮੇਲ ਸਿੰਘ ਸਰਾ ਨੂੰ ਮਿਲਣਾ ਹੈ,’ ਉਹ ਬੋਲਿਆ। ‘ਮਿਲ ਲਓ, ਮੈਂ ਹੀ ਹਾਂ,” ਮੈਂ ਕਿਹਾ।ਮਿਲੇ, ਚਾਹ ਪੀਤੀ, ਦੁਪਹਿਰ ਤਿੰਨ ਵਜੇ ਵਾਲਾ ਬੁਲਿਟਨ ਲੰਘ ਗਿਆ।ਆਗੰਤੁਕ ਮਲੋਟ ਵਾਲਾ ਸ਼ਰਮਾ ਸੀ, ਗਗਨਦੀਪ ਕੌਰ ਦਾ ਫੈਨ! ਚਾਹ ਪੀਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਚੱਲੋ ਬਾਹਰ ਘਾਹ ‘ਤੇ ਬੈਠਦੇ ਹਾਂ, ਮੈਂ ਸੂਟਾ ਵੀ ਲਾਉਣਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਸੂਟਾ ਲਾ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਕਿ ਉਸ ਕਿਹਾ: ‘ਸਰਾ ਸਾਹਬ, ਬੁਰਾ ਨਾ ਮੰਨਿਉ। ਮੈਂ ਨਿੱਕਾ ਮੋਟਾ ਜੋਤਸ਼ੀ ਵੀ ਹਾਂ। ਤੁਹਾਡੇ ਉਤੇ ਰਾਹੂ ਭਾਰੂ ਹੈ।“ ਫੇਰ ਪੁੱਛਿਆ ‘ਸ਼ਰਾਬ ਵੀ ਪੀਂਦੇ ਹੋ?’ ਜਵਾਬ ਹਾਂ ਵਿਚ ਮਿਲਣ ਉਤੇ ਉਸ ਕਿਹਾ ਕਿ ਸ਼ਰਾਬ ਛੱਡ ਦਿਉ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਬਦਨਾਮ ਹੋ ਜਾਉਗੇ।ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਘਰੇ ਪੇਟੀ ਪਈ ਹੈ, ਮੁੱਕ ਗਈ ਤਾਂ ਛੱਡ ਦਿਆਂਗਾ। ਉਸ ਨੇ ਦੋ ਉਪਾਅ ਵੀ ਕਰਨ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ।
ਦੋ ਚਾਰ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਤਿੰਨ ਚੋਰਾਂ ਨੇ ਮੇਰੇ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਸਹਿਕਰਮੀ ਮਨਮੋਹਨ ਸ਼ਰਮਾ ਖਿਲਾਫ ਦਿੱਲੀ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਜਣੇ ਡਿਊਟੀ ਵੇਲੇ ਸ਼ਰਾਬ ਪੀ ਕੇ ਗ਼ਾਲਾਂ ਦਿੰਦੇ ਨੇ! ਮਲੋਟ ਵਾਲਾ ਜੋਤਸ਼ੀ ਯਾਦ ਆਇਆ, ਸ਼ਰਾਬ ਦੀ ਪੇਟੀ ਦਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।
ਉਮਰ 87 ਸਾਲ। ਸੰਨ 1987 ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ, ਮੈਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਚ ਆਕਾਸ਼ਵਾਣੀ ਦਾ ਸਟਾਫ ਰਿਪੋਰਟਰ ਸਾਂ। ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਬ ਵਿਚ ਹਾਲਾਤ ਦਿਨ-ਬ-ਦਿਨ ਬਦ ਤੋਂ ਬਦਤਰ ਹੋ ਰਹੇ ਸਨ, ਪਰਿਕਰਮਾ ਦੇ ਹਰ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਚਹੁੰ-ਚਹੁੰ ਸੰਤਾਲੀਏ ਆ ਬੈਠੇ ਸਨ। ਮੈਨੂੰ ਉਥੇ ਜਾਏ ਬਿਨਾਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਰਦਾ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਵੀ ਮੈ ਖ਼ਬਰ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਸੋਚਿਆ, ਮਨਾਂ ਇਹ ਸਾਲ਼ੇ ਮਾਰਨਗੇ! ਸੱਚੀਂ ਮੈਂ ਡਰ ਗਿਆ। ਮਨਮੋਹਨ ਸ਼ਰਮਾ ਨਾਲ ਫੋਨ ‘ਤੇ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਕਿਸੇ ਜੋਤਸ਼ੀ ਦਾ ਨਾਂਅ ਅਤੇ ਪਤਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਬਜ਼ੁਰਗ ਸੀ ਜੋਤਸ਼ੀ, ਇਸ ਵੇਲੇ ਤਾਂ ਜਾ ਚੁੱਕਿਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਮੈਂ ਮਨਮੋਹਨ ਦਾ ਹਵਾਲਾ 98;ਿੱਤਾ ਤਾਂ ਕਹਿੰਦਾ ਦੱਸੋ? ਮੈਂ ਦੁਬਿਧਾ ਦੱਸੀ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਡਰ ਹੈ ਕਿ ਜਾਂ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਅੱਤਵਾਦੀ ਮਾਰ ਦੇਣਗੇ ਜਾਂ ਮੈਂ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਰ ਲਵਾਂਗਾ। ਜੋਤਸ਼ੀ ਨੇ ਮੇਰਾ ਹੱਥ ਦੇਖਿਆ, ਬੋਲਿਆ: ਗੋਲ਼ੀ ਨਾਲ ਤੁਹਾਡੀ ਮੌਤ ਨਹੀਂ ਲਿਖੀ, ਗਲ਼ ‘ਚ ਰੱਸਾ ਪਾਉਗੇ ਤਾਂ ਉਹ ਰਿਸਕ ਕੇ ਲੱਕ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਜਾਏਗਾ। ਰਹੀ ਮੌਤ ਦੀ ਗੱਲ, ਤੁਹਾਡੀ ਉਮਰ 87 ਸਾਲ ਹੈ ਅਤੇ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਮੁਲ਼ਕ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਮਰੋਗੇ, ਕਿਸੇ ਵਲੈਤੀ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਮਰੋਗੇ!
ਮੈਂ ਜੋਤਸ਼ੀਆਂ ਉਤੇ ਇਤਬਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ, ਪਰ ਮੈਂ ਪਾਸਪੋਰਟ ਨਹੀਂ ਬਣਵਾਇਆ। ਨਾ ਪਾਸਪੋਰਟ ਹੋਵੇ, ਨਾ ਜਹਾਜ਼ ਚੜ੍ਹਾਂ, ਨਾ ਮੈਂ ਵਲੈਤ ਜਾਵਾਂ!
(18.05.2010)
Saturday, May 15, 2010
ਸ਼ਰਾਬ-ਸਿਰਜਣਾ
ਸ਼ਰਾਬ ਪੀਣਾ ਨਾ ਕੋਈ ਚੰਗੀ ਗੱਲ ਹੈ, ਨਾ ਮਾੜੀ। ਅੱਤ ਦੀ ਸ਼ਰਾਬ ਪੀਣਾ ਠੀਕ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਹੈ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅੱਤ ਦਾ ਦੇਸੀ ਘਿਉ ਪੀਣਾ।ਅਖੇ ਅੱਤ ਖ਼ੁਦਾ ਦਾ ਵੈਰ!
ਬੋਤਲ ਵਿਚ ਸਾਢੇ ਬਾਰਾਂ ਪੈੱਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਇਕ ਪੈੱਗ ਵਿਚ 60 ਮਿਲੀ ਲਿਟਰ। ਬੜੇ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ, ਪੀਂਦੇ-ਪੀਂਦੇ ਰਾਤ ਦੇ ਦਸ ਵੱਜ ਚੁੱਕੇ ਸਨ, ਤੇ ਪੈੱਗਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵੀ ਦਸ ਹੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਅਚਾਨਕ ਮੈਂ ਡਾਇਰੀ ਅਤੇ ਪੈੱਨ ਚੁੱਕੇ, ਤੇ ਇਕ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਕਵਿਤਾ ਸੀ ‘ਸ਼ਿਵ ਉਸਤਤੀ’:
ਸ਼ਰਾਬ ਪੀਣਾ ਨਾ ਕੋਈ ਚੰਗੀ ਗੱਲ ਹੈ, ਨਾ ਮਾੜੀ। ਅੱਤ ਦੀ ਸ਼ਰਾਬ ਪੀਣਾ ਠੀਕ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਹੈ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅੱਤ ਦਾ ਦੇਸੀ ਘਿਉ ਪੀਣਾ।ਅਖੇ ਅੱਤ ਖ਼ੁਦਾ ਦਾ ਵੈਰ!
ਬੋਤਲ ਵਿਚ ਸਾਢੇ ਬਾਰਾਂ ਪੈੱਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਇਕ ਪੈੱਗ ਵਿਚ 60 ਮਿਲੀ ਲਿਟਰ। ਬੜੇ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ, ਪੀਂਦੇ-ਪੀਂਦੇ ਰਾਤ ਦੇ ਦਸ ਵੱਜ ਚੁੱਕੇ ਸਨ, ਤੇ ਪੈੱਗਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵੀ ਦਸ ਹੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਅਚਾਨਕ ਮੈਂ ਡਾਇਰੀ ਅਤੇ ਪੈੱਨ ਚੁੱਕੇ, ਤੇ ਇਕ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਕਵਿਤਾ ਸੀ ‘ਸ਼ਿਵ ਉਸਤਤੀ’:
ਹਰ ਬਿਪਤਾ ਨੂੰ ਝੋਟੇ ਵਾਂਗ ਮਿਲਾਂਗੇ ਹੁਣ।
ਬਿਪਤਾ ਜੇ ਬਣੀ ਸਾਨ੍ਹ ਤਾਂ ਸਿੰਗਾਂ ਤੋਂ ਫੜਾਂਗੇ ਹੁਣ॥
ਕਿਸ ਮੁਕਾਮ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਹੈ ਕਰਿੰਦਾ,
ਤੂੰ ਕੀਟ ਨੂੰ ਨਿਵਾਜਿਆ ਤੇਰਾ ਸ਼ੁਕਰੀਆ।
ਉਇ ਮੇਰਿਆ ਵੱਡਿਆ ਭਰਾਵਾ, ਤੇਰਾ ਸ਼ੁਕਰੀਆ॥
ਤੂੰ ਹੀ ਗੰਧ ਸ਼ਿਵਜੀ,
ਤੂੰ ਹੀ ਚੰਦ ਸ਼ਿਵਜੀ।
ਤੂੰ ਹੀ ਓਟ ਮੇਰੀ,
ਤੇ ਬਖ਼ਸ਼ਿੰਦ ਸ਼ਿਵਜੀ॥
ਦੁੱਖਾਂ ਦੇ ਦਰ ਉਤੇ ਤੂੰ ਤਾਲੇ ਲਗਾਏ
ਭੁੱਖਾਂ ਦੇ ਭੋਰੇ ਤੂੰ ਢਾਹ ਕੇ ਸੁਆਹੇ।
ਅਰਸ਼ਾਂ ਤੇ ਫਰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਚਹੁੰ ਚੰਦ ਲਾਏ
ਤੂੰ ਪਿੰਗਲੇ ਤੇ ਲੂਲ੍ਹੇ ਵੀ ਦੌੜਾਂ ਦੌੜਾਏ॥
ਤੂੰ ਹੀ ਮੇਰਾ ਮਾਹੀ
ਤੇ ਮੈਂ ਤੇਰਾ ਰਾਹੀ।
ਤੂੰ ਹੀ ਸੱਤ ਸ਼ਿਵਜੀ,
ਤੂੰ ਹੀ ਅੱਤ ਸ਼ਿਵਜੀ॥
ਤੂੰ ਮਹਿਲਾਂ ਨੂੰ ਢਾਇਆ, ਤੂੰ ਝੁੱਗੀਆਂ ਨੂੰ ਸਜਾਇਆ
ਤੂੰ ਰਾਜੇ ਰੁਆਏ, ਤੂੰ ਰੰਕਾ ਵਰਾਇਆ।
ਤੂੰ ਬਾਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਚਿੜੀਆਂ ਤੋਂ ਤੋੜ ਤੁੜਾਇਆ
ਤੂੰ ਕਿੱਕਰਾਂ ਦੀ ਟੀਸੀ ਤੋਂ ਕਾਗਾਂ ਨੂੰ ਲਾਹਿਆ॥
ਤੂੰ ਹੀ ਸੰਤ ਸ਼ਿਵਜੀ,
ਤੂੰ ਹੀ ਅੰਤ ਸ਼ਿਵਜੀ।
ਤੂੰ ਹੀ ਮਾਤ ਮੇਰਾ,
ਤੂੰ ਹੀ ਤਾਤ ਮੇਰਾ॥
ਤੂੰ ਤੋਤੇ ਨੂੰ ਸ਼ਾਹਾਂ ਦੇ ਪਿੰਜਰਿਉਂ ਛੁਡਾਇਆ
ਤੂੰ ਉੱਲੂ ਨੂੰ ਬੁੱਧੀ ਦਾ ਰਾਖਾ ਬਣਾਇਆ।
ਤੂੰ ਕਾਇਦੇ ਨੂੰ ਜਿਲਦਾਂ ‘ਚ ਪਾ-ਪਾ ਕੇ ਪਾਇਆ
ਤੂੰ ਅਨਪੜ੍ਹ ਨੂੰ ਪੋਥੀ ਦਾ ਜਾਪੁ ਕਰਾਇਆ॥
ਤੂੰ ਹੀ ਮੇਰਾ ਕਾਨ੍ਹਾ ਤੇ ਮੈਂ ਤੇਰੀ ਗੋਪੀ,
ਤੂੰ ਹੀ ਮੇਰੀ ਪਗੜੀ
ਤੂੰ ਹੀ ਮੇਰੀ ਟੋਪੀ॥
ਇਹ ਏਂਗਲਸ ਤੇ ਮਾਰਕਸ ਤੇਰੇ ਚਰਨੀਂ ਬੈਠੇ
ਤੇ ਲੈਨਿਨ ਦਾ ਪਰਚਮ ਤੇਰੇ ਸਿਰ ਦੀ ਪੱਟੀ।
ਤੇਰੀ ਕਿਰਪਾ ਹੋਈ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਹੀ ਕਾਮੇ
ਖਾਂਦੇ-ਕਮਾਂਦੇ ਦਸਾਂ ਨੌਹਾਂ ਦੀ ਖੱਟੀ॥
ਉੱਤੇ ਤੇ ਥੱਲੇ
ਤੇਰਾ ਸਿੱਕਾ ਚੱਲੇ।
ਤੂੰ ਹੀ ਸ਼ਾਮ ਸ਼ਿਵ ਜੀ,
ਤੂੰ ਪ੍ਰਭਾਤ ਸ਼ਿਵਜੀ॥
ਤੂੰ ਹੀ ਸੱਤ ਸ਼ਿਵਜੀ।
ਮੇਰੀ ਮੱਤ ਸ਼ਿਵਜੀ॥ (15.4.96)
16 ਅਪ੍ਰੈਲ 1996, ਦਿਨ ਸੋਮਵਾਰ ਨੂੰ ਮੈਂ ਪੰਜਾਬੀ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ ਦੇ ਸੰਪਾਦਕ ਸਰਦਾਰ ਹ.ਸ.ਹਲਵਾਰਵੀ ਨੂੰ ਸੁਭਾਇਕੀ ਮਿਲਣ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਕੀ ਨਵੀਂ ਤਾਜ਼ੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਇਕ ਕਵਿਤਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਸੁਣੀ ਤੇ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਕੇ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਤੂੰ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖ ਕੇ ਉਸ ਵਿਚ ਸੁਧਾਈ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ? ਮੈ ਕਿਹਾ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸੁਧਾਈ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਪਵੇ ਮੈਂ ਉਹ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ।
ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਮੈਂ ਦਲਬੀਰ ਦੇ ਕੈਬਿਨ ਵਿਚ ਚਲਿਆ ਗਿਆ। ਉਥੇ ਸਵਰਗੀ ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ ਕਵੀ ਵੀ ਬੈਠੇ ਸਨ। ਮੈਂ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰ ਕੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਸੁਣੋ ਸਦ ਪੈੱਗ ਲਾ ਕੇ ਲਿਖੀ ਕਵਿਤਾ ਤੇ ‘ਸ਼ਿਵ ਉਸਤਤੀ’ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੁਣਾ ਦਿੱਤੀ। ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ ਕਵੀ ਦੀ ਟਿੱਪਣੀ ਸੀ: ‘ਗੁਰਮੇਲ, ਮੈਂ ਤੇਰਾ ਨਾਂਅ ਭੁੱਲ ਸਕਦਾ ਹਾਂ, ਪਰ ਇਹ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲ ਸਕਦਾ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਕਵਿਤਾ ਤੂੰ ਸੁਣਾਈ ਜੋ ਦਸ ਪੈੱਗ ਪੀ ਕੇ ਲਿਖੀ ਗਈ ਸੀ!”
ਇਸ ਵਕਤ ਨਾ ਦਲਬੀਰ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ ਕਵੀ ਇਸ ਫਾਨੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿਚ ਰਹੇ ਹਨ।
(15.05.2010)
Saturday Musings : ਫੁਕਰਾ ਨਾ ਕਹੋ
ਫੁਕਰਾ ਨਾ ਕਹੋ,
‘ਫੁਕਰਾ ਜੀ’ ਕਹੋ ਮੈਨੂੰ।
ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਦੇਖਾਂਗੇ ਕਿ ‘ਜੀ’ ਕਹਾਉਣ ਵਾਲਾ ਕੀ ਚੰਦ ਚੜ੍ਹਾਇਆ ਹੈ ਪਰ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਤਾਂ ਦੇਖੀਏ ਕਿ ਇਹ ਫੁਕਰਾ ਸ਼ਬਦ ਹੈ ਕਿਸ ਬਲਾ ਦਾ ਨਾਂਅ।ਬਗੈਰ ਕਿਸੇ ਸਿਆਣੇ ਦੀ ਰਾਇ ਲਿਆਂ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਹਵਾਲਾ ਪੁਸਤਕ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲਿਆਂ, ਕਹਿਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਿਉ ਕਿ ਇਸ ਦਾ ਸ੍ਰੋਤ ਫੂਕ ਜਾਂ ਫੂਕ ਛਕਣਾ ਦਾ ਮੁਹਾਵਰਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜਾਂ ਫੇਰ ਫੁੰਕਾਰ। ਫਿਕਰ ਸ਼ਬਦ ਤੋਂ ਤਾਂ ਨਿੱਕਲਿਆ ਨਹੀਂ ਲਗਦਾ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਫਖ਼ਰ ਤੋਂ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਫੁਕਰਾ ਸ਼ਬਦ ਫੱਕਰ ਸ਼ਬਦ ਤੋਂ ਹੀ ਨਿੱਕਲਿਆ ਹੋਵੇ।ਫੱਕਰਾਂ ਜਾਂ ਫਕੀਰਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਦੋਪਾਏ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ।
ਇਹ ਫਿਕਰਾ ਵੀ ਉਤਲੇ ਪੈਰੇ ਨਾਲ ਲਗਾਇਆ ਜਾਣਾ ਸੀ ਪਰ ਇਸ ਨਾਲ ਉਸ ਪੈਰੇ ਦੇ ਲੰਮਾ ਪੈ ਜਾਣ ਦਾ ਡਰ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਨਵਾਂ ਪੈਰਾ। ਹੋ ਇਹ ਵੀ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਬੇਫਿਕਰਾ ਜਾਂ ਫਿਕਰ ਤੋਂ ਵਿਗੜ ਕੇ ਬਣਿਆ ਹੋਵੇ। ਪਾਣੀ ‘ਚ ਮਧਾਣੀ ਪਾਉਣੀ ਛੱਡ ਇਸ ਦਾ ਨਿਰਣਾ ਡਾ. ਜੀ ਐਸ ਰਿਆਲ ਜੀ ਉਤੇ ਛੱਡ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ।ਹਾਂ, ਜੇ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਫਖ਼ਰ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਤਰੀਕੇ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਮਾੜੀ ਗੱਲ ਹੋਵੇਗੀ।
‘ਫੁਕਰਾ ਜੀ’ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿਚ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਮੈਂ ਆਮ ਫੁਕਰਾ ਨਹੀਂ ਹਾਂ, ਫੁਕਰਿਆਂ ਦਾ ਸਰਦਾਰ ਹਾਂ। ਨਿੱਕੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਫੁਕਰਾ ਤਾਂ ਇਸ ਗੱਲੋਂ ਪਛਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਨਿੱਤ ਨਵੇਂ ਭੇਸ ਬਦਲ ਦਾ ਹੈ। ਫੁਕਰਿਆਂ ਦੇ ਸਰਦਾਰ ਦੀ ਇਹ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਦਿਨ ਵਿਚ ਤਿੰਨ ਵਾਰ ਭੇਸ ਵਟਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਹਰ ਵਾਰ ਪਛਾਣਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ।
ਆਮ ਫੁਕਰਾ: ਉਹ ਇੱਕ ਦਿਨ ਪੱਗ ਬੰਨ੍ਹ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਲੈਨਿਨੀ ਟੋਪੀ ਤੀਜੇ ਦਿਨ ਪਟਿਆਂ ਨੂੰ ਤੇਲ ਲਾ ਕੇ ਘੁੰਮਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਚੌਥੇ ਦਿਨ ਸਿਰ ਉਤੇ ਉਸਤਰਾ ਫਿਰ ਵਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ।ਮੈਂ ਸਵੇਰ ਵੇਲੇ ਨਹਾ ਕੇ ਕੰਘੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ, ਦੁਪਹਿਰੇ ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਪੱਗ ਬੰਨ੍ਹ ਲੈਂਦਾ ਹਾਂ ਤੇ ਸ਼ਾਮ ਪੱਗ ਕੱਛ ‘ਚ ਲੈ ਕੇ ਨੰਗੇ ਸਿਰ ਘਰ
ਆਉਂਦਾ ਹਾਂ!
ਆਮ ਫੁਕਰਾ ਇਕ ਦਿਨ ਨਿਗਾਹ ਦੇ ਚਸ਼ਮੇ ਲਗਾ ਕੇ ਫੋਟੋ ਫੇਸ ਬੁੱਕ ਉਤੇ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਰੰਗਦਾਰ ਖੋਪੇ (ਗੌਗਲਜ਼) ਲਾ ਕੇ, ਇਕ ਫੋਟੋ ਵਿਚ ਫਰੈਂਚ ਕੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਦੂਜੀ ਵਿਚ ਕੁੱਕੜ ਦੇ ਚਿੱਤੜਾਂ ‘ਤੇ ਬਣਦੀ ਭੰਬੀਰੀ ਵਰਗੀ ਦਾੜ੍ਹੀ ਨਾਲ! ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਕਈ ਫਿਲਮੀ ਕਲਾਕਾਰ ਹੇਠਲੇ ਬੁੱਲ੍ਹ ਨੂੰ ਛੂੰਹਦੇ ਦਾੜ੍ਹੀ ਦੇ ਵਾਲਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਬਾਕੀ ਦਾੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਉਸਤਰਾ ਫਿਰਵਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਹ ਫੁਕਰਪੰਥੀ ਮੈਂ ਵੀਹ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਕਰ ਚੁੱਕਿਆ ਹਾਂ ਤੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਇਸ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਵੀ ਹਨ!
ਗੱਲ ਦਾ ਭੋਗ ਪਾਉਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਕਰੀਏ ਪਾਠਕ ਜੀਉ। ਸੌ ਹੱਥ ਲਾਸ ਸਿਰੇ ‘ਤੇ ਗੰਢ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਵਾਂਗੂ, ਫੁਕਰੇ ਤੁਸੀਂ ਬਥੇਰੇ ਦੇਖੇ ਹੋਣਗੇ ਪਰ ਜਿਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਫੁਕਰ-ਘੀਸੀਆਂ ਸਰਦਾਰ ਫੁਕਰਾ ਜੀ (ਆ ਗਈ ਨਾ ਜੀ ਵਾਲੀ ਗੱਲ) ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ ਉਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਕਰਦਾ ਕੋਈ ਫੁਕਰਾ ਅੱਜ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ।
ਸਿਖਰਲੀ ਫੁਕਰ-ਘੀਸੀ: 1986 ਵਿਚ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ‘ਚ ਬੋਦੀ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰੀ ਨੁਕਤਾ ਬਣਾ ਕੇ ਕੌਲੀ ਕੁ ਜਿੰਨੀ ਥਾਂ ਉਤੇ ਗੁਲਾਈਦਾਰ ਸ਼ਕਲ ਵਿਚ ਉਂਗਲ-ਉਂਗਲ ਵਾਲਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਬਾਕੀ ਸਿਰ ਉਤੇ ਉਸਤਰਾ ਮਰਵਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਸਤਾਰਾਂ ਸੈਕਟਰ ਵਿਚ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਕਿ ਪਿੱਛੇ-ਪਿੱਛੇ ਆ ਰਹੇ ਦੋ ਜਣਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਬੋਲਿਆ ਕਿ ਮੈਂ ਟੋਪੀ ਹੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਾਈ ਹੋਈ ਹੈ, ਜਦ ਕਿ ਦੂਜਾ ਕਹਿੰਦਾ ਕਿ ਨਹੀਂ ਇਹ ਵਾਲ ਹਨ। ਜਦ ਟੋਪੀ ਵਾਲੇ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਲਾ ਲੈ ਸ਼ਰਤ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਪਿਛਾਂਹ ਮੂੰਹ ਕੀਤਾ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਹਾ: “ਮੂਰਖਾ ਸ਼ਰਤ ਹਾਰ ਜਾਏਂਗਾ, ਨਾ ਲਾ।“
‘ਫੁਕਰਾ ਜੀ’ ਕਹੋ ਮੈਨੂੰ।
ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਦੇਖਾਂਗੇ ਕਿ ‘ਜੀ’ ਕਹਾਉਣ ਵਾਲਾ ਕੀ ਚੰਦ ਚੜ੍ਹਾਇਆ ਹੈ ਪਰ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਤਾਂ ਦੇਖੀਏ ਕਿ ਇਹ ਫੁਕਰਾ ਸ਼ਬਦ ਹੈ ਕਿਸ ਬਲਾ ਦਾ ਨਾਂਅ।ਬਗੈਰ ਕਿਸੇ ਸਿਆਣੇ ਦੀ ਰਾਇ ਲਿਆਂ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਹਵਾਲਾ ਪੁਸਤਕ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲਿਆਂ, ਕਹਿਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਿਉ ਕਿ ਇਸ ਦਾ ਸ੍ਰੋਤ ਫੂਕ ਜਾਂ ਫੂਕ ਛਕਣਾ ਦਾ ਮੁਹਾਵਰਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜਾਂ ਫੇਰ ਫੁੰਕਾਰ। ਫਿਕਰ ਸ਼ਬਦ ਤੋਂ ਤਾਂ ਨਿੱਕਲਿਆ ਨਹੀਂ ਲਗਦਾ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਫਖ਼ਰ ਤੋਂ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਫੁਕਰਾ ਸ਼ਬਦ ਫੱਕਰ ਸ਼ਬਦ ਤੋਂ ਹੀ ਨਿੱਕਲਿਆ ਹੋਵੇ।ਫੱਕਰਾਂ ਜਾਂ ਫਕੀਰਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਦੋਪਾਏ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ।
ਇਹ ਫਿਕਰਾ ਵੀ ਉਤਲੇ ਪੈਰੇ ਨਾਲ ਲਗਾਇਆ ਜਾਣਾ ਸੀ ਪਰ ਇਸ ਨਾਲ ਉਸ ਪੈਰੇ ਦੇ ਲੰਮਾ ਪੈ ਜਾਣ ਦਾ ਡਰ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਨਵਾਂ ਪੈਰਾ। ਹੋ ਇਹ ਵੀ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਬੇਫਿਕਰਾ ਜਾਂ ਫਿਕਰ ਤੋਂ ਵਿਗੜ ਕੇ ਬਣਿਆ ਹੋਵੇ। ਪਾਣੀ ‘ਚ ਮਧਾਣੀ ਪਾਉਣੀ ਛੱਡ ਇਸ ਦਾ ਨਿਰਣਾ ਡਾ. ਜੀ ਐਸ ਰਿਆਲ ਜੀ ਉਤੇ ਛੱਡ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ।ਹਾਂ, ਜੇ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਫਖ਼ਰ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਤਰੀਕੇ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਮਾੜੀ ਗੱਲ ਹੋਵੇਗੀ।
‘ਫੁਕਰਾ ਜੀ’ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿਚ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਮੈਂ ਆਮ ਫੁਕਰਾ ਨਹੀਂ ਹਾਂ, ਫੁਕਰਿਆਂ ਦਾ ਸਰਦਾਰ ਹਾਂ। ਨਿੱਕੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਫੁਕਰਾ ਤਾਂ ਇਸ ਗੱਲੋਂ ਪਛਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਨਿੱਤ ਨਵੇਂ ਭੇਸ ਬਦਲ ਦਾ ਹੈ। ਫੁਕਰਿਆਂ ਦੇ ਸਰਦਾਰ ਦੀ ਇਹ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਦਿਨ ਵਿਚ ਤਿੰਨ ਵਾਰ ਭੇਸ ਵਟਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਹਰ ਵਾਰ ਪਛਾਣਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ।
ਆਮ ਫੁਕਰਾ: ਉਹ ਇੱਕ ਦਿਨ ਪੱਗ ਬੰਨ੍ਹ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਲੈਨਿਨੀ ਟੋਪੀ ਤੀਜੇ ਦਿਨ ਪਟਿਆਂ ਨੂੰ ਤੇਲ ਲਾ ਕੇ ਘੁੰਮਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਚੌਥੇ ਦਿਨ ਸਿਰ ਉਤੇ ਉਸਤਰਾ ਫਿਰ ਵਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ।ਮੈਂ ਸਵੇਰ ਵੇਲੇ ਨਹਾ ਕੇ ਕੰਘੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ, ਦੁਪਹਿਰੇ ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਪੱਗ ਬੰਨ੍ਹ ਲੈਂਦਾ ਹਾਂ ਤੇ ਸ਼ਾਮ ਪੱਗ ਕੱਛ ‘ਚ ਲੈ ਕੇ ਨੰਗੇ ਸਿਰ ਘਰ
ਆਉਂਦਾ ਹਾਂ!
ਆਮ ਫੁਕਰਾ ਇਕ ਦਿਨ ਨਿਗਾਹ ਦੇ ਚਸ਼ਮੇ ਲਗਾ ਕੇ ਫੋਟੋ ਫੇਸ ਬੁੱਕ ਉਤੇ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਰੰਗਦਾਰ ਖੋਪੇ (ਗੌਗਲਜ਼) ਲਾ ਕੇ, ਇਕ ਫੋਟੋ ਵਿਚ ਫਰੈਂਚ ਕੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਦੂਜੀ ਵਿਚ ਕੁੱਕੜ ਦੇ ਚਿੱਤੜਾਂ ‘ਤੇ ਬਣਦੀ ਭੰਬੀਰੀ ਵਰਗੀ ਦਾੜ੍ਹੀ ਨਾਲ! ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਕਈ ਫਿਲਮੀ ਕਲਾਕਾਰ ਹੇਠਲੇ ਬੁੱਲ੍ਹ ਨੂੰ ਛੂੰਹਦੇ ਦਾੜ੍ਹੀ ਦੇ ਵਾਲਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਬਾਕੀ ਦਾੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਉਸਤਰਾ ਫਿਰਵਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਹ ਫੁਕਰਪੰਥੀ ਮੈਂ ਵੀਹ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਕਰ ਚੁੱਕਿਆ ਹਾਂ ਤੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਇਸ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਵੀ ਹਨ!
ਗੱਲ ਦਾ ਭੋਗ ਪਾਉਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਕਰੀਏ ਪਾਠਕ ਜੀਉ। ਸੌ ਹੱਥ ਲਾਸ ਸਿਰੇ ‘ਤੇ ਗੰਢ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਵਾਂਗੂ, ਫੁਕਰੇ ਤੁਸੀਂ ਬਥੇਰੇ ਦੇਖੇ ਹੋਣਗੇ ਪਰ ਜਿਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਫੁਕਰ-ਘੀਸੀਆਂ ਸਰਦਾਰ ਫੁਕਰਾ ਜੀ (ਆ ਗਈ ਨਾ ਜੀ ਵਾਲੀ ਗੱਲ) ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ ਉਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਕਰਦਾ ਕੋਈ ਫੁਕਰਾ ਅੱਜ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ।
ਸਿਖਰਲੀ ਫੁਕਰ-ਘੀਸੀ: 1986 ਵਿਚ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ‘ਚ ਬੋਦੀ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰੀ ਨੁਕਤਾ ਬਣਾ ਕੇ ਕੌਲੀ ਕੁ ਜਿੰਨੀ ਥਾਂ ਉਤੇ ਗੁਲਾਈਦਾਰ ਸ਼ਕਲ ਵਿਚ ਉਂਗਲ-ਉਂਗਲ ਵਾਲਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਬਾਕੀ ਸਿਰ ਉਤੇ ਉਸਤਰਾ ਮਰਵਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਸਤਾਰਾਂ ਸੈਕਟਰ ਵਿਚ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਕਿ ਪਿੱਛੇ-ਪਿੱਛੇ ਆ ਰਹੇ ਦੋ ਜਣਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਬੋਲਿਆ ਕਿ ਮੈਂ ਟੋਪੀ ਹੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਾਈ ਹੋਈ ਹੈ, ਜਦ ਕਿ ਦੂਜਾ ਕਹਿੰਦਾ ਕਿ ਨਹੀਂ ਇਹ ਵਾਲ ਹਨ। ਜਦ ਟੋਪੀ ਵਾਲੇ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਲਾ ਲੈ ਸ਼ਰਤ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਪਿਛਾਂਹ ਮੂੰਹ ਕੀਤਾ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਹਾ: “ਮੂਰਖਾ ਸ਼ਰਤ ਹਾਰ ਜਾਏਂਗਾ, ਨਾ ਲਾ।“
Friday, May 14, 2010
ਸੰਪੂਰਣਤਾਵਾਦੀ
ਸੰਪੂਰਣਤਾਵਾਦੀ
ਬਹੁਤ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਇੱਕ ਕਹਾਣੀ ਪੜ੍ਹੀ ਸੀ ਜਿਸ ਦਾ ਸਿਰਲੇਖ ਸੀ ‘ਸੰਪੂਰਣਤਾਵਾਦੀ’(The Perfectionist)। ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਸਰਚ ਇੰਜਣ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਇਸ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਤੱਤ-ਸਾਰ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਹੋ।
ਇੱਥੇ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਵਿਚ ਮੇਰਾ ਇਕ ਮਸੇਰ ਹੈ, ਕਿਸੇ ਬੀਮਾ ਕੰਪਨੀ ਵਿਚ ਅਫਸਰ ਲੱਗਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਵਤੀਰੇ/ਸੁਭਾਅ ਬਾਰੇ ਸੌ ਲੇਖ ਲਿਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਜੇ ਉਸ ਦੀ ਕਥਾ ਇਕ ਲੇਖ ਵਿਚ ਸਮੋਈ ਜਾ ਸਕੇ ਤਾਂ ਕੀ ਕਹਿਣੇ।
ਰੱਦੀ ਖਰੀਦਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਪਾਸਕੂ ਮਾਰੇ ਬਗੈਰ ਬਗੈਰ ਨਹੀ ਰਹਿ ਸਕਦੇ। ਮੈਂ ਖ਼ੁਦ ਕਈ ਪਾਸਕੂ-ਮਾਰ ਕੁੱਟੇ ਹਨ (ਜਵਾਨੀ ਵਿੱਚ)।ਪਰ ਮਸੇਰ ਦੇ ਕੀ ਕਹਿਣੇ!
ਉਹ ਸਤਾਈ ਸੈਕਟਰ ਵਿਚ ਕਿਰਾਏ ਦੇ ਮਕਾਨ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ।ਰੱਦੀ ਖਰੀਦਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦਾ : “ਤੂੰ ਰੱਦੀ ਤੋਲ, ਮੈਂ ਨਹਾ ਕੇ ਆਉਂਦਾ ਹਾਂ। ਪਰ ਖ਼ਿਆਲ ਰੱਖੀਂ, ਪਾਸਕੂ ਨਾ ਮਾਰੀਂ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਮੈਂ ਭੈੜੀ ਕਰੂੰਗਾ।“ ਨਹਾ ਕੇ ਆਇਆ ਤਾਂ ਰੱਦੀ ਵਾਲੇ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਐਨੇ ਕਿੱਲੋ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਤੱਕੜੀ-ਵੱਟੇ ਫੜੇ ਤੇ ਆਪ ਰੱਦੀ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਤੋਲਣ ਲੱਗਿਆ। ਦੋ ਕਿੱਲੋ ਦਾ ਫਰਕ ਨਿੱਕਲ ਆਇਆ। ਰੱਦੀ ਵਾਲੇ ਦੇ ਵੱਟੇ ਰੱਖ ਕੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਤੇਰੇ ਏਨੀ ਹੀ ਸਜ਼ਾ ਹੈ!
ਅਗਲੀ ਵੇਰ ਹੋਰ ਰੱਦੀ ਵਾਲਾ ਆਇਆ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਤੱਕੜੀ ਵੱਟੇ, ਦੋਵੇਂ ਰੱਖ ਲਏ।
ਤੀਜੀ ਵੇਰ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਦਾ ਸਾਈਕਲ ਕਬਜ਼ੇ ਕਰ ਲਿਆ!
ਜੂਨ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਇਕ ਐਤਵਾਰ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਮੈਂ ਉਸ ਦੇ ਘਰ ਗਿਆ ਤਾਂ ਬਾਹਰਲੇ ਗੇਟ ਨਾਲ ਇਕ ਮੋਟਾ-ਕਾਲਾ ਜਿਹਾ ਬੰਦਾ ਸੰਗਲੀ-ਜਿੰਦਰੇ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਮਿਲਿਆ। ਤੇੜ ਉਸ ਦੇ ਸਿਰਫ ਬੋਸਕੀ ਦਾ ਕੱਛਾ! ਮੇਰੇ ਪੁੱਛਣ ‘ਤੇ ਮਸੇਰ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਇਹ ਸਾਲ਼ਾ ਰੱਦੀ ਖਰੀਦਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਯੂਨੀਅਨ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੈ! ਮਗਰੋਂ ਦੋ ਕੁ ਦਿਨ ਬਾਅਦ ਪੁੱਛਣ ‘ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਸਾਰੀ ਯੂਨੀਅਨ ਇਕੱਠੀ ਹੋ ਕੇ ਆਈ ਸੀ ਤੇ ਇਹ ਵਾਅਦਾ ਦੇ ਕੇ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਨੂੰ ਛੁਡਾ ਕੇ ਲੈ ਗਈ ਕਿ ਅੱਗੋਂ ਤੋਂ ਉਹ ਇਸ ਗਲ਼ੀ ਵਿਚ ਰੱਦੀ ਖਰੀਦਣ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ਕਰਨਗੇ।
ਸਬਜ਼ੀ ਵੇਚਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲ ਵੀ ਉਹ ਇਉਂ ਹੀ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਵੀ ਉਸ ਦੀ ਗਲ਼ੀ ਵਿਚ ਆਉਣਾ ਛੱਡ ਗਏ!
ਅੱਤਵਾਦ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਮਸੇਰ ਸਕੂਟਰ ‘ਤੇ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਵੀਹ ਸੈਕਟਰ ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਾਲੇ ਚੌਕ ਵਿਚ ਇਕ ਟਰੱਕ ਵਾਲਾ ਉਸ ਨੂੰ ਫੇਟ ਮਾਰ ਕੇ ਦੌੜ ਗਿਆ। ਉਹ ਡਿੱਗ ਪਿਆ ਅਤੇ ਲਹੂ-ਲੁਹਾਨ ਹੋ ਗਿਆ। ਫਟਾਫਟ ਉੱਠ ਕੇ ਸਕੂਟਰ ਨੂੰ ਕਿੱਕਾਂ ਮਾਰਨ ਲੱਗਿਆ ਪਰ ਸਕੂਟਰ ਸਟਾਰਟ ਨਾ ਹੋਇਆ। ਇਕੱਤਰ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦਾ: ਭਰਾਵੋ ਧੱਕਾ ਮਾਰ ਕੇ ਸਕੂਟਰ ਸਟਾਰਟ ਕਰਵਾ ਦਿਉ। ਸਕੂਟਰ ਸਟਾਰਟ ਕਰਵਾ ਕੇ ਟਰੱਕ ਵਾਲੇ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਜ਼ੀਰਕਪੁਰ ਕੋਲ ਪੁਲਸ ਦਾ ਨਾਕਾ ਹੋਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਟਰੱਕ ਨੂੰ ਪੁਲਸ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਰੋਕਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਮਸੇਰ ਨੇ ਡਰਾਈਵਰ ਨੂੰ ਗਲਮੇ ਤੋਂ ਫੜ ਕੇ ਲਾਹ ਲਿਆ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਮੰਜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਪੁਲਸ ਵਾਲੇ ਹੈਰਾਨ-ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਕਿ ਇਹ ਲਹੂ ਭਿੱਜਿਆ ਦੈਂਤ ਕੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ! ਅਖੀਰ ਡਰਾਈਵਰ ਨੂੰ 800 ਰੁਪਏ ਦਾ ਦੰਡ ਲਗਾ ਕੇ ਉਸ ਦਾ ਖਹਿੜਾ ਛੱਡਿਆ। 300 ਰੁਪਏ ਪੁਲਸ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਦੇ ਕੇ ਅਤੇ 500 ਆਪਣੀ ਜੇਬ ਵਿਚ ਪਾ ਕੇ ਮਸੇਰ ਸਤਾਈ ਸੈਕਟਰ ਵਲ ਆਪਣੀ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਨੂੰ ਮੁੜ ਆਇਆ।
ਬਹੁਤ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਇੱਕ ਕਹਾਣੀ ਪੜ੍ਹੀ ਸੀ ਜਿਸ ਦਾ ਸਿਰਲੇਖ ਸੀ ‘ਸੰਪੂਰਣਤਾਵਾਦੀ’(The Perfectionist)। ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਸਰਚ ਇੰਜਣ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਇਸ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਤੱਤ-ਸਾਰ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਹੋ।
ਇੱਥੇ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਵਿਚ ਮੇਰਾ ਇਕ ਮਸੇਰ ਹੈ, ਕਿਸੇ ਬੀਮਾ ਕੰਪਨੀ ਵਿਚ ਅਫਸਰ ਲੱਗਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਵਤੀਰੇ/ਸੁਭਾਅ ਬਾਰੇ ਸੌ ਲੇਖ ਲਿਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਜੇ ਉਸ ਦੀ ਕਥਾ ਇਕ ਲੇਖ ਵਿਚ ਸਮੋਈ ਜਾ ਸਕੇ ਤਾਂ ਕੀ ਕਹਿਣੇ।
ਰੱਦੀ ਖਰੀਦਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਪਾਸਕੂ ਮਾਰੇ ਬਗੈਰ ਬਗੈਰ ਨਹੀ ਰਹਿ ਸਕਦੇ। ਮੈਂ ਖ਼ੁਦ ਕਈ ਪਾਸਕੂ-ਮਾਰ ਕੁੱਟੇ ਹਨ (ਜਵਾਨੀ ਵਿੱਚ)।ਪਰ ਮਸੇਰ ਦੇ ਕੀ ਕਹਿਣੇ!
ਉਹ ਸਤਾਈ ਸੈਕਟਰ ਵਿਚ ਕਿਰਾਏ ਦੇ ਮਕਾਨ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ।ਰੱਦੀ ਖਰੀਦਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦਾ : “ਤੂੰ ਰੱਦੀ ਤੋਲ, ਮੈਂ ਨਹਾ ਕੇ ਆਉਂਦਾ ਹਾਂ। ਪਰ ਖ਼ਿਆਲ ਰੱਖੀਂ, ਪਾਸਕੂ ਨਾ ਮਾਰੀਂ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਮੈਂ ਭੈੜੀ ਕਰੂੰਗਾ।“ ਨਹਾ ਕੇ ਆਇਆ ਤਾਂ ਰੱਦੀ ਵਾਲੇ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਐਨੇ ਕਿੱਲੋ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਤੱਕੜੀ-ਵੱਟੇ ਫੜੇ ਤੇ ਆਪ ਰੱਦੀ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਤੋਲਣ ਲੱਗਿਆ। ਦੋ ਕਿੱਲੋ ਦਾ ਫਰਕ ਨਿੱਕਲ ਆਇਆ। ਰੱਦੀ ਵਾਲੇ ਦੇ ਵੱਟੇ ਰੱਖ ਕੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਤੇਰੇ ਏਨੀ ਹੀ ਸਜ਼ਾ ਹੈ!
ਅਗਲੀ ਵੇਰ ਹੋਰ ਰੱਦੀ ਵਾਲਾ ਆਇਆ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਤੱਕੜੀ ਵੱਟੇ, ਦੋਵੇਂ ਰੱਖ ਲਏ।
ਤੀਜੀ ਵੇਰ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਦਾ ਸਾਈਕਲ ਕਬਜ਼ੇ ਕਰ ਲਿਆ!
ਜੂਨ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਇਕ ਐਤਵਾਰ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਮੈਂ ਉਸ ਦੇ ਘਰ ਗਿਆ ਤਾਂ ਬਾਹਰਲੇ ਗੇਟ ਨਾਲ ਇਕ ਮੋਟਾ-ਕਾਲਾ ਜਿਹਾ ਬੰਦਾ ਸੰਗਲੀ-ਜਿੰਦਰੇ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਮਿਲਿਆ। ਤੇੜ ਉਸ ਦੇ ਸਿਰਫ ਬੋਸਕੀ ਦਾ ਕੱਛਾ! ਮੇਰੇ ਪੁੱਛਣ ‘ਤੇ ਮਸੇਰ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਇਹ ਸਾਲ਼ਾ ਰੱਦੀ ਖਰੀਦਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਯੂਨੀਅਨ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੈ! ਮਗਰੋਂ ਦੋ ਕੁ ਦਿਨ ਬਾਅਦ ਪੁੱਛਣ ‘ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਸਾਰੀ ਯੂਨੀਅਨ ਇਕੱਠੀ ਹੋ ਕੇ ਆਈ ਸੀ ਤੇ ਇਹ ਵਾਅਦਾ ਦੇ ਕੇ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਨੂੰ ਛੁਡਾ ਕੇ ਲੈ ਗਈ ਕਿ ਅੱਗੋਂ ਤੋਂ ਉਹ ਇਸ ਗਲ਼ੀ ਵਿਚ ਰੱਦੀ ਖਰੀਦਣ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ਕਰਨਗੇ।
ਸਬਜ਼ੀ ਵੇਚਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲ ਵੀ ਉਹ ਇਉਂ ਹੀ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਵੀ ਉਸ ਦੀ ਗਲ਼ੀ ਵਿਚ ਆਉਣਾ ਛੱਡ ਗਏ!
ਅੱਤਵਾਦ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਮਸੇਰ ਸਕੂਟਰ ‘ਤੇ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਵੀਹ ਸੈਕਟਰ ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਾਲੇ ਚੌਕ ਵਿਚ ਇਕ ਟਰੱਕ ਵਾਲਾ ਉਸ ਨੂੰ ਫੇਟ ਮਾਰ ਕੇ ਦੌੜ ਗਿਆ। ਉਹ ਡਿੱਗ ਪਿਆ ਅਤੇ ਲਹੂ-ਲੁਹਾਨ ਹੋ ਗਿਆ। ਫਟਾਫਟ ਉੱਠ ਕੇ ਸਕੂਟਰ ਨੂੰ ਕਿੱਕਾਂ ਮਾਰਨ ਲੱਗਿਆ ਪਰ ਸਕੂਟਰ ਸਟਾਰਟ ਨਾ ਹੋਇਆ। ਇਕੱਤਰ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦਾ: ਭਰਾਵੋ ਧੱਕਾ ਮਾਰ ਕੇ ਸਕੂਟਰ ਸਟਾਰਟ ਕਰਵਾ ਦਿਉ। ਸਕੂਟਰ ਸਟਾਰਟ ਕਰਵਾ ਕੇ ਟਰੱਕ ਵਾਲੇ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਜ਼ੀਰਕਪੁਰ ਕੋਲ ਪੁਲਸ ਦਾ ਨਾਕਾ ਹੋਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਟਰੱਕ ਨੂੰ ਪੁਲਸ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਰੋਕਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਮਸੇਰ ਨੇ ਡਰਾਈਵਰ ਨੂੰ ਗਲਮੇ ਤੋਂ ਫੜ ਕੇ ਲਾਹ ਲਿਆ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਮੰਜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਪੁਲਸ ਵਾਲੇ ਹੈਰਾਨ-ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਕਿ ਇਹ ਲਹੂ ਭਿੱਜਿਆ ਦੈਂਤ ਕੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ! ਅਖੀਰ ਡਰਾਈਵਰ ਨੂੰ 800 ਰੁਪਏ ਦਾ ਦੰਡ ਲਗਾ ਕੇ ਉਸ ਦਾ ਖਹਿੜਾ ਛੱਡਿਆ। 300 ਰੁਪਏ ਪੁਲਸ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਦੇ ਕੇ ਅਤੇ 500 ਆਪਣੀ ਜੇਬ ਵਿਚ ਪਾ ਕੇ ਮਸੇਰ ਸਤਾਈ ਸੈਕਟਰ ਵਲ ਆਪਣੀ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਨੂੰ ਮੁੜ ਆਇਆ।
(14 ਮਈ 2010)
Tuesday, May 11, 2010
Of Birds
pMCIAW bwry (Of birds)
ipClI post (kbUqr) ivc Asl ivc mYN keI swry Aqy keI qrHW dy pMCIAW bwry ilKxw cwhuMdw sW[ pr AYsy kbUqr-gyV ivc ipAw ik in`kilAw hI nhIN jw sikAw[
ikauN ik mYN iek pySwvr p`qrkwr hW qy ies DMdy dy kwPI swry gur myrI guQlI ivc vV cu`ky hn, mYN ieh post iek idlcsp Gtnw nwl SurU krnw cwhuMdw hW qy nwly frdw vI hW ik 442 Sbd idlcsp GtnwvW ivc hI nw lMG jwx!
1994 ivc myrw iek sVkI hwdsw ho igAw[ tMg dI, kI srIr dI sB qoN mzbUq p`t dI h`fI (femure) tu`t geI, ApRySn qW hoieAw pr l`q pOxw ieMc CotI ho geI[ 10 idn hspqwl ivc rihx ip`CoN Gr Aw igAw qW fwktrW ny dvweIAW dw Q`bw PVw id`qw[ AijhIAW dvweIAW ijnHW dy nwl som rs dw syvn nhIN kIqw jw skdw sI[ rwqW nUM nINd nhIN AwauNdI sI, jW jdoN mrzI huMdI nINd rwxI dI, auh clI jWdI[ jMf hyTW v`Fy pey imrzy kol bI.bI.sI. dyKI jwx qoN bgYr koeI cwrw nw irhw[
idlcsp Gtnw: ^br sI ik vIAqnwm dy iksy dUr durwfy dy ipMf ivc Aijhw durl`B pMCI imilAw sI ijhVw ipCly keI 100 swlW qoN nhIN dyiKAw igAw sI[ bI.bI.sI. vwilAW ny aus dw iPlmWkx krn leI AwpxI tIm aus ipMf nUM rvwnw kr id`qI[ pr tIm dy phuMcx qoN pihlW hI ipMf vwilAW ny auh durl`B pMCI v`F irMnH ky Kw ilAw sI[ bolo jI Dn Dn siqgurU, qyrw hI Awsrw!
Sqrmurg aufwxhIx sB qoN v`fw pMCI ikhw jWdw hY, eymU dUjy nMbr ‘qy, b`qK qIjy ‘qy Aqy murgI cOQy ‘qy[ hor vI jwnvr hn, ijvyN ik pMjwb ivc A`j k`lH KyqI-vpwr dw iek icqkbrw ijhw pMCI ਜਿਹੜਾ ਉਡਾਣ ਨਹੀਂ ਭਰ ਸਕਦਾ[ pMCIAW dI ieh iek vrgIkrn dI qrkIb hY ik aufwxSIl qy aufwx-hIx pMCI[
pMCIAW dy vrgIkrn dI iek hor qrkIb hY: zmIn auqy AWfy dyx vwly, AwlHixAW ivc AWfy dyx vwly Aqy Ku`fW ivc AMfy dyx vwly pMCI[ zmIn auqy AWfy dyx vwly pMCIAW ivc mu`K qOr ‘qy murgI, iq`qr, ttIhrI Aqy mor AwauNdy hn[ (jY ho morpMK DwrI ikRSn murwrI dI!) zmInI AMfkwrI pMCIAW nUM ieh vr imilAw hoieAw hY ik ienHW dy b`icAW dy AWifAW iv`coN inklx (hatching) vyly hI ienHW dy ipMfy auqy lUM huMdy hn ijnHW dI ikrpw nwl ieh iSkwrI jnOrW qoN bcx ivc sPl huMdy hn[ AwlHxy ivc hYicMg krn vwly jnOrW dy jMmidAW dy DV nMgy huMdy hn, pr aunHW dI jMmx QWauN AijhI huMdI hY ik iSkwrIAW dI nzr nhIN pYNdI[ K`ufW ivc hYicMg krn vwly jnOrW dy DV vI nMgy huMdy hn, pr auh audoN hI isr Ku`f ivcoN kFdy hn jdoN auh aufwr ho jwx, msln qoqw, kbUqr, gtHwr, Awid[
mYnUM iksy (svrgI) ivdvwn ny keI swl pihlW ikhw ik suixAw hY qoqy dy AWfy hry huMdy hn[ mYN ikhw nhIN, jo hry huMdy hn auh qoqy dy KMB huMdy hn[ (476 Sbd ho gey qy mYN gUMh ‘c roVw mwrn vrgI g`l nwl ieh post Kqm krn l`igAw hW[)
ic`TI ‘c ByjdI hW qoqy dI A`K bxw ky[ ieh bwvw blvMq dI iksy kivqw/nzm dI quk hY[ bwAd ivc bwbU isMG mwn dy sdIk Aqy kOr v`loN gwey iek gIq ivc vI ies ibMb ‘qoqy dI A~K’ dw izkr AwauNdw hY[ ies ibMb dw kI mqlb hoieAw[ XUnwnI imiQhws! aus ivc qoqy dI A`K ipAwr dI inSwnI hY[
(11.05.10)
11: Of Pigeons
ਕਬੂਤਰਾਂ ਬਾਰੇ
ਸਾਡਾ ਸਾਰਿਆਂ ‘ਚੋਂ ਛੋਟਾ ਪ੍ਰਾਹੁਣਾ ਚੀਨੇ ਪਾਲਣ ਦਾ ਸ਼ੌਕ ਰੱਖਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਹੁਣ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਮਿਲੇ ਨੂੰ ਕਈ ਸਾਲ ਹੋ ਗਏ ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਕਬੂਤਰੀ ਸਿਰਫ ਦੋ ਹੀ ਅੰਡੇ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਕ ਵਿਚੋਂ ਨਰ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਵਿਚੋਂ ਮਾਦਾ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ। ਅੱਗੋਂ ਜਾ ਕੇ ਦੋਵੇਂ ਭੈਣ-ਭਰਾ ਜੋੜੀ ਬਣਾ ਕੇ ਨਸਲ ਵਧਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਕਿਉਂ ਕਿ ਉਹ ਕਬੂਤਰ ਕਾਫੀ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਪਾਲ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿਚ ਅਥਾਰਟੀ ਮੰਨ ਲਿਆ। ਸ਼ਾਇਦ ਇਹੀ ਕਾਰਣ ਹੈ ਕਿ ਕਬੂਤਰ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਪੰਛੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਬੇਵਕੂਫ ਗਿਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂ ਕਿ ਇਸ ਨਸਲ ਦੇ ਜਨੌਰਾਂ ਵਿਚ ਜੀਨਜ਼ (genes) ਦਾ ਆਦਾਨ-ਪ੍ਰਦਾਨ ਨਾ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਇਹ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦਰ ਪੀੜ੍ਹੀ ਬੌਂਗੇ ਦੇ ਬੌਂਗੇ ਹੀ ਚਲੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ।
ਇਸ ਨੁਕਤੇ ਦਾ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਹਰਿਆਣਾ, ਰਾਜਸਥਾਨ ਅਤੇ ਯੂ ਪੀ ਦੇ ਕੁੱਝ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਖਾਪ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਦੀ ਚੱਲ ਰਹੀ ਦਗੜ-ਦਗੜ ਨਾਲ ਵੀ ਕੁੱਝ ਸੰਬੰਧ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂ ਕਿ ਇਕੋ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਨਾ ਸਹੀ, ਇਕੋ ਗੋਤ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣ ਨਾਲ ਜੀਨਜ਼ ਦੀ ਲੈ-ਦੇ ਸੀਮਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜੀਨਜ਼ ਦੀ ਭੰਨ-ਤੋੜ (mutation) ਹੋਣ ਦਾ ਵੀ ਖਤਰਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਵੀ ਪਛੜੇ ਹੋਣ ਪਿੱਛੇ ਕਈ ਵਿਦਵਾਨ ਇਸੇ ਕਾਰਕ ਦਾ ਹੱਥ ਦਸਦੇ ਹਨ।
ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕਬੂਤਰਾਂ ਦਾ ਵਾਸਾ ਉਜਾੜੇ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਿੱਥੇ ਕਬੂਤਰ ਘਰ ਕਰ ਲੈਣ, ਉਹ ਘਰ ਵਸਦਾ ਵੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉੱਜੜ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। (ਮੈਂ ਦਸ ਕੁ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਭੰਡਦੀ ਇਕ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖੀ ਸੀ ਜਿਸ ਦਾ ਇਕ ਸਤਾਂਜ਼ਾ ਇਉਂ ਸੀ:
ਗੋਲ਼ਿਆਂ ਦਾ ਵਾਸ ਇਥੇ,
ਚੁੱਲਿਆਂ ਤੇ ਘਾਸ ਇਥੇ,
ਉਗਦੀ ਕਪਾਸ ਇਥੇ,...) ਇਸ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਮੈਨੂੰ ਰੁਥ ਝਬਵਾਲਾ ਦੇ ਨਾਵਲ ‘ਫਲਾਈਟ ਆੱਵ ਪਿਜਨਜ਼’ ਉਤੇ ਬਣਾਈ ਗਈ ਹਿੰਦੀ ਫਿਲਮ ਦਾ ਵੀ ਚੇਤਾ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਨਫੀਸਾ ਅਲੀ ਦੀ ਬਤੌਰ ਨਾਇਕਾ ਪਹਿਲੀ ਫਿਲਮ ਸੀ। ਸ਼ਸ਼ੀ ਕਪੂਰ ਇਸ ਦਾ ਨਾਇਕ ਸੀ। ਜੇ ਮੇਰਾ ਚੇਤਾ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਗ਼ਦਾਰੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਤਾਂ ਨਾਇਕ ਇਕ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਬੂਤਰ ਰੱਖਣ ਦੇ ਸ਼ੌਕ ਦਾ ਮਾਰਾ ਆਪਣਾ ਰਾਜ-ਭਾਗ ਲੁਟਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਫਿਲਮ ਵਿਚ ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਦੇ ਇਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਵਿਚ ਨਫੀਸਾ ਅਲੀ ਵੱਲੋਂ ਮਾਰੀ ਗਈ ਭਿਆਨਕ ਚੀਕ ਵੀ ਨਹੀਂ ਭੁਲਦੀ। ਐਸੀ ਡਰਾਉਣੀ ਚੀਕ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਅਜੇ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਸੁਣੀ- ਕਿਸੇ ਔਰਤ ਦੇ ਇਕਲੌਤੇ ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਮੌਤ ‘ਤੇ ਮਾਰੀ ਗਈ ਚੀਕ ਵੀ ਐਸੀ ਡਰਾਉਣੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ।(ਬਲੌਗਬੁਆਏ ਸੋਚਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿੱਥੇ ਕਬੂਤਰ-ਕਬੂਤਰੀਆਂ, ਕਿੱਥੇ ਨਫੀਸਾ ਅਲੀ! ਕੋਈ ਸਨਬੰਧ ਤਾਂ ਦੱਸ? ਸੁਣ ਲਉ: ਸਾਜਨ ਰਾਇਕੋਟੀ ਸਾਡੀ ਮੰਡੀ ਵਿਚ ਰਾਮਲੀਲਾ ਦੌਰਾਨ ਉਸ ਵੇਲੇ ਗਾਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਰਾਵਣ ਕਿਹਾ ਕਰਦਾ ਸੀ:’ਮੰਤਰੀ ਜੀ, ਕਿਸੀ ਗਾਣੇ ਵਾਲੀ ਕੋ ਬੁਲਾਓ!” ਸਾਜਨ ਦੇ ਨਾਲ ਔਰਤ ਦੇ ਭੇਸ ਵਿਚ ਇਕ ਕੰਵਲ ਨਾਂਅ ਦਾ ਨਚਾਰ ਹੋਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ – ਰਾਇਕੋਟੀ ਤਾਂ ਪ੍ਰਲੋਕ ਚਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਪਰ ਕੰਵਲ ਦਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ। ਸਾਜਨ ਦਾ ਰਾਵਣ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਹਰ ਸਾਲ ਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਮਸ਼ਹੂਰ ਗੀਤ ਹੋਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ: ਨੀ ਬੱਗੀਏ ਕਬੂਤਰੀਏ, ਅਸੀਂ ਦੱਸ ਕੀ ਕਰੀਏ?
ਕਬੂਤਰਾਂ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਹੀ 442 ਸ਼ਬਦ ਖਾ ਗਈ ਹੈ। ਬਾਕੀ ਪੰਛੀਆਂ ਬਾਰੇ ਅਗਲੀ ਪੋਸਟ ਵਿਚ, ਸ਼ਾਇਦ ਅੱਜ ਰਾਤ ਹੀ। (11.05.10)
ਸਾਡਾ ਸਾਰਿਆਂ ‘ਚੋਂ ਛੋਟਾ ਪ੍ਰਾਹੁਣਾ ਚੀਨੇ ਪਾਲਣ ਦਾ ਸ਼ੌਕ ਰੱਖਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਹੁਣ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਮਿਲੇ ਨੂੰ ਕਈ ਸਾਲ ਹੋ ਗਏ ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਕਬੂਤਰੀ ਸਿਰਫ ਦੋ ਹੀ ਅੰਡੇ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਕ ਵਿਚੋਂ ਨਰ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਵਿਚੋਂ ਮਾਦਾ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ। ਅੱਗੋਂ ਜਾ ਕੇ ਦੋਵੇਂ ਭੈਣ-ਭਰਾ ਜੋੜੀ ਬਣਾ ਕੇ ਨਸਲ ਵਧਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਕਿਉਂ ਕਿ ਉਹ ਕਬੂਤਰ ਕਾਫੀ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਪਾਲ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿਚ ਅਥਾਰਟੀ ਮੰਨ ਲਿਆ। ਸ਼ਾਇਦ ਇਹੀ ਕਾਰਣ ਹੈ ਕਿ ਕਬੂਤਰ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਪੰਛੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਬੇਵਕੂਫ ਗਿਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂ ਕਿ ਇਸ ਨਸਲ ਦੇ ਜਨੌਰਾਂ ਵਿਚ ਜੀਨਜ਼ (genes) ਦਾ ਆਦਾਨ-ਪ੍ਰਦਾਨ ਨਾ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਇਹ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦਰ ਪੀੜ੍ਹੀ ਬੌਂਗੇ ਦੇ ਬੌਂਗੇ ਹੀ ਚਲੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ।
ਇਸ ਨੁਕਤੇ ਦਾ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਹਰਿਆਣਾ, ਰਾਜਸਥਾਨ ਅਤੇ ਯੂ ਪੀ ਦੇ ਕੁੱਝ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਖਾਪ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਦੀ ਚੱਲ ਰਹੀ ਦਗੜ-ਦਗੜ ਨਾਲ ਵੀ ਕੁੱਝ ਸੰਬੰਧ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂ ਕਿ ਇਕੋ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਨਾ ਸਹੀ, ਇਕੋ ਗੋਤ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣ ਨਾਲ ਜੀਨਜ਼ ਦੀ ਲੈ-ਦੇ ਸੀਮਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜੀਨਜ਼ ਦੀ ਭੰਨ-ਤੋੜ (mutation) ਹੋਣ ਦਾ ਵੀ ਖਤਰਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਵੀ ਪਛੜੇ ਹੋਣ ਪਿੱਛੇ ਕਈ ਵਿਦਵਾਨ ਇਸੇ ਕਾਰਕ ਦਾ ਹੱਥ ਦਸਦੇ ਹਨ।
ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕਬੂਤਰਾਂ ਦਾ ਵਾਸਾ ਉਜਾੜੇ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਿੱਥੇ ਕਬੂਤਰ ਘਰ ਕਰ ਲੈਣ, ਉਹ ਘਰ ਵਸਦਾ ਵੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉੱਜੜ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। (ਮੈਂ ਦਸ ਕੁ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਭੰਡਦੀ ਇਕ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖੀ ਸੀ ਜਿਸ ਦਾ ਇਕ ਸਤਾਂਜ਼ਾ ਇਉਂ ਸੀ:
ਗੋਲ਼ਿਆਂ ਦਾ ਵਾਸ ਇਥੇ,
ਚੁੱਲਿਆਂ ਤੇ ਘਾਸ ਇਥੇ,
ਉਗਦੀ ਕਪਾਸ ਇਥੇ,...) ਇਸ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਮੈਨੂੰ ਰੁਥ ਝਬਵਾਲਾ ਦੇ ਨਾਵਲ ‘ਫਲਾਈਟ ਆੱਵ ਪਿਜਨਜ਼’ ਉਤੇ ਬਣਾਈ ਗਈ ਹਿੰਦੀ ਫਿਲਮ ਦਾ ਵੀ ਚੇਤਾ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਨਫੀਸਾ ਅਲੀ ਦੀ ਬਤੌਰ ਨਾਇਕਾ ਪਹਿਲੀ ਫਿਲਮ ਸੀ। ਸ਼ਸ਼ੀ ਕਪੂਰ ਇਸ ਦਾ ਨਾਇਕ ਸੀ। ਜੇ ਮੇਰਾ ਚੇਤਾ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਗ਼ਦਾਰੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਤਾਂ ਨਾਇਕ ਇਕ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਬੂਤਰ ਰੱਖਣ ਦੇ ਸ਼ੌਕ ਦਾ ਮਾਰਾ ਆਪਣਾ ਰਾਜ-ਭਾਗ ਲੁਟਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਫਿਲਮ ਵਿਚ ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਦੇ ਇਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਵਿਚ ਨਫੀਸਾ ਅਲੀ ਵੱਲੋਂ ਮਾਰੀ ਗਈ ਭਿਆਨਕ ਚੀਕ ਵੀ ਨਹੀਂ ਭੁਲਦੀ। ਐਸੀ ਡਰਾਉਣੀ ਚੀਕ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਅਜੇ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਸੁਣੀ- ਕਿਸੇ ਔਰਤ ਦੇ ਇਕਲੌਤੇ ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਮੌਤ ‘ਤੇ ਮਾਰੀ ਗਈ ਚੀਕ ਵੀ ਐਸੀ ਡਰਾਉਣੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ।(ਬਲੌਗਬੁਆਏ ਸੋਚਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿੱਥੇ ਕਬੂਤਰ-ਕਬੂਤਰੀਆਂ, ਕਿੱਥੇ ਨਫੀਸਾ ਅਲੀ! ਕੋਈ ਸਨਬੰਧ ਤਾਂ ਦੱਸ? ਸੁਣ ਲਉ: ਸਾਜਨ ਰਾਇਕੋਟੀ ਸਾਡੀ ਮੰਡੀ ਵਿਚ ਰਾਮਲੀਲਾ ਦੌਰਾਨ ਉਸ ਵੇਲੇ ਗਾਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਰਾਵਣ ਕਿਹਾ ਕਰਦਾ ਸੀ:’ਮੰਤਰੀ ਜੀ, ਕਿਸੀ ਗਾਣੇ ਵਾਲੀ ਕੋ ਬੁਲਾਓ!” ਸਾਜਨ ਦੇ ਨਾਲ ਔਰਤ ਦੇ ਭੇਸ ਵਿਚ ਇਕ ਕੰਵਲ ਨਾਂਅ ਦਾ ਨਚਾਰ ਹੋਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ – ਰਾਇਕੋਟੀ ਤਾਂ ਪ੍ਰਲੋਕ ਚਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਪਰ ਕੰਵਲ ਦਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ। ਸਾਜਨ ਦਾ ਰਾਵਣ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਹਰ ਸਾਲ ਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਮਸ਼ਹੂਰ ਗੀਤ ਹੋਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ: ਨੀ ਬੱਗੀਏ ਕਬੂਤਰੀਏ, ਅਸੀਂ ਦੱਸ ਕੀ ਕਰੀਏ?
ਕਬੂਤਰਾਂ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਹੀ 442 ਸ਼ਬਦ ਖਾ ਗਈ ਹੈ। ਬਾਕੀ ਪੰਛੀਆਂ ਬਾਰੇ ਅਗਲੀ ਪੋਸਟ ਵਿਚ, ਸ਼ਾਇਦ ਅੱਜ ਰਾਤ ਹੀ। (11.05.10)
Diary 10 ਮੇਰਾ ਯਾਰ ਜੱਗਾ ਸਿੰਘ
ਮੇਰਾ ਯਾਰ ਜੱਗਾ ਸਿੰਘ
(ਪੈਰਾ) ਜੱਗਾ ਸਿੰਘ ਤੇ ਮੈਂ ਰਜਿੰਦਰਾ ਕਾਲਜ ਬਠਿੰਡਾ ਵਿਚ ਇਕੋ ਵੇਲੇ ਪੜ੍ਹਦੇ ਸਾਂ, ਉਹ ਮੈਥੋਂ ਇਕ ਜਮਾਤ ਪਿੱਛੇ ਸੀ। ਕਾਲਾਂਵਾਲੀ ਤੋਂ ਇਕੱਠੇ ਰੇਲ ਗੱਡੀ ਫੜਦੇ ਸਾਂ ਤੇ ਇਕੱਠੇ ਵਾਪਸ ਆਇਆ ਕਰਦੇ ਸਾਂ। ਸਰਦੀਆਂ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਉਹ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਵਾਲੇ ਜਗਦੇਵ ਖੱਖੇ ਅਤੇ ਮੈਂ ਜੱਗੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਵਾਲੇ ਕਰਨਲ ਕਾਮਰੇਡ ਊਠ ਸਿੰਘ ਘੋਨਾ ਨਾਲ ਰਿਹਾ ਕਰਦੇ ਸਾਂ
(ਪੈਰਾ) ਜੱਗੇ ਦਾ ਪਿੰਡ ਤਾਰੂਆਣਾ ਹੈ। ਸਾਡੀ, ਮੇਰੀ, ਜੱਗੇ ਅਤੇ ਕਰਨਲ ਘੋਨੇ ਦੀ ਤਿੱਕੜੀ ਬਣ ਗਈ। ਨੌਕਰੀਆਂ ਲਈ ਫਾਰਮ ਭਰਨ ਵੇਲੇ ਕੇਂਦਰ ਇਕੋ ਭਰ ਦੇਣਾ, ਤੇ ਭਰ ਵੀ ਦੇਣਾ ਕਦੇ ਕਿਤੋਂ ਦਾ ਕਦੇ ਕਿਤੋਂ ਦਾ। ਇਕ ਵੇਰ ਦਿੱਲੀ ਗਏ ਤਾਂ ਪੀਣ ਵਾਲਾ ਪਾਣੀ ਮੁੱਲ ਵਿਕਦਾ ਦੇਖ ਕੇ ਅਸੀਂ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਗਏ। ਸਾਰੀ ਦਿੱਲੀ ਗਾਹ ਮਾਰੀ ਕਿ ਕਿਤੋਂ ਮੁਫਤ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਮਿਲ ਜਾਵੇ। ਅਖੀਰ ਪਾਲਿਕਾ ਬਾਜ਼ਾਰ ਉਤਲੇ ਘਾਹ ਨੂੰ ਮੋਟੀ ਕਾਲੀ ਨਾਲੀ ਰਾਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਪਾਣੀ ਪੀ ਕੇ ਤਸੱਲੀ ਕੀਤੀ। ਪਾਣੀ ਸਾਲ਼ਾ ਸੀਵੇਜ ਦਾ ਸੋਧਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ!
(ਪੈਰਾ) ਖ਼ੈਰ ਸਾਨੂੰ ਤਿੰਨਾਂ ਨੂੰ ਧੜਾਧੜ ਨੌਕਰੀਆਂ ਮਿਲਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜੱਗੇ ਨੂੰ ਜਲੰਧਰ ‘ਚ ਰੱਖਿਆ ਲੇਖਾ ਦਫਤਰ ‘ਚ ਮਿਲੀ, ਕਰਨਲ ਨੂੰ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿਚ ਲੁਧਿਆਣੇ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਇੰਡੀਅਨ ਬੈਂਕ ਵਿਚ ਨਕੋਦਰ। ਫੇਰ ਜੱਗਾ ਜਲੰਧਰ ਵਾਲੀ ਨੌਕਰੀ ਛੱਡ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਨੈਸ਼ਨਲ ਬੈਂਕ ਦੀ ਕਾਲਾਂਵਾਲੀ ਬਰਾਂਚ ਵਿਚ ਲੱਗ ਗਿਆ।ਕਰਨਲ ਸਟੇਟ ਬੈਂਕ ਆਫ ਬੀਕਾਨੇਰ ਐਂਡ ਜੈਪੁਰ ਵਿਚ ਰਾਜਸਥਾਨ ਚਲਿਆ ਗਿਆ। ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਇਕੋ ਵੇਲੇ ਦੋ ਨਿਯੁਕਤੀ ਪੱਤਰ ਆ ਗਏ- ਇਕ ਕੇਂਦਰੀ ਇਸਪਾਤ ਤੇ ਖਾਣਾਂ ਦੇ ਮੰਤਰਾਲੇ ‘ਚ ਦਿੱਲੀ ਦਾ ਤੇ ਦੂਜਾ ਸੂਚਨਾ ਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰਨ ਮੰਤਰਾਲੇ ‘ਚ ਜਲੰਧਰ। ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਮੈਂ ਇਸ ਲਈ ਤੱਜ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਉਥੇ ਪਾਣੀ ਮੁੱਲ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਤੇ ਨਾਲੇ ਸੀਵੇਜ ਦੇ ਸੋਧੇ ਹੋਏ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸੜਾਂਦ ਅਜੇ ਤੱਕ ਵੀ ਨਾਸਾਂ ਵਿਚ ਪਈ ਸੀ।
(ਪੈਰਾ) ਕਾਫੀ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਜਦੋਂ ਮੋਬਾਈਲ ਫੋਨ ਮੇਰੇ ਵਰਗੇ ਜਣੇ-ਖਣੇ ਕੋਲ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਕਾਲ ਵੀ ਆਉਂਦੀ ਜਾਂਦੀ 16 ਰੁਪਏ ਮਿੰਟ ਪੈਂਦੀ ਸੀ। ਮੈਂਨੂੰ ਕਿਸੇ ਧਨਾਡ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਨੇ ਮੋਬਾਈਲ ਦਿੱਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਿਉਂ ਕਿ ਉਹ ਬਾਦਲ ਦੀ ਪਿਛਲੀ ਸਰਕਾਰ ਡੇਗਣੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਤੇ ਮੇਰੀ ਉਸ ਨੇ ਲੋੜ ਸਮਝੀ। ਖ਼ੈਰ! ਐਤਵਾਰ ਦਾ ਦਿਨ ਸੀ, ਜੱਗੇ ਦਾ ਫੋਨ ਆਇਆ। ਕਹਿੰਦਾ “ਕਿੱਥੇ ਹੈਂ?” ਮੈਂ ਕਿਹਾ “ਘਰੇ।“ ਉਸ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਹ ਮਾਨਸਾ ਤੋਂ ਬੋਲ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਘੁਸਮੁਸੇ ਜਿਹੇ ਵੇਲੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ। ਮੋਢੇ ਉਤੇ ਚੋਣ ਨਿਸ਼ਾਨ ਵਾਂਗ ਮੂਕਾ, ਹੱਥ ‘ਚ ਇੱਕ ਝੋਲਾ। ਚਾਹ-ਪਾਣੀ ਦੀ ਰਸਮ ਮਗਰੋਂ ਝੋਲਾ ਮੈਨੂੰ ਫੜਾ ਕੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗਿਆ: “ਲੈ ਕਾਮਰੇਡ ਮੁਰਗਾ ਬਣਾ ਤੇ ਖਾ।“ ਝੋਲੇ ਵਿਚ ਡਰੈੱਸ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਮੁਰਗਾ ਸੀ।
(ਪੈਰਾ) ਮੈਂ ਇਸ ਦਾ ਸਬੱਬ ਪੁੱਛਿਆ, ਕਿਉਂ ਕਿ ਉਹ ਆਪ ਤਾਂ ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਦੱਸਿਆ: “ਕਾਮਰੇਡ ਛੁੱਟੀ ਦਾ ਦਿਨ ਸੀ, ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਟਹਿਲ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਬੜਾ ਸੁਹਣਾ ਮੁਰਗਾ ਤੁਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਦੇਖਿਆ। ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਇਹ ਤਾਂ ਕਾਮਰੇਡ ਦੇ ਖਾਣ ਦੇ ਲਾਇਕ ਹੈ। ਗਲੀ ਵਿਚ ਖੇਡਦੇ ਜੁਆਕਾਂ ਤੋਂ ਪਤਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਮੁਰਗਾ ਕੀਹਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੱਸਣ ‘ਤੇ ਮੈਂ ਮੁਰਗੇ ਦੇ ਮਾਲਕ ਦੇ ਘਰ ਚਲਿਆ ਗਿਆ ਤੇ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਮੁਰਗੇ ਦਾ ਕੀ ਲੈਣਾ ਹੈ? ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ:’ਜੱਗਾ ਸਿਆਂ! ਤੂੰ ਮੁਰਗਾ ਕੀ ਕਰਨੈ?’ ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਇਸ ਤੋ ਤੁਸੀ ਕੀ ਲੈਣਾ, ਮੁੱਲ ਦੱਸੋ। ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੁੱਲ ਦੱਸਿਆ, ਮੈਂ ਦੇ ਕੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਕੱਟ ਕੇ ਝੋਲੇ ‘ਚ ਪਾ ਦਿਉ। ਮੁਰਗਾ ਚੁੱਕ ਕੇ ਮਾਨਸਾ ਵਾਲੀ ਬੱਸ ਫੜ ਲਈ।“
(ਪੈਰਾ) ਆਪਣੇ ਘਰੇ ਕਹਿ ਕੇ ਆਇਆ ਸੀ ਕਿ ਪੀ ਜੀ ਆਈ ‘ਚ ਦੰਦ ਦਿਖਾਉਣ ਚੱਲਿਆ ਹਾਂ। ਦਸ ਦਿਨ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਰਿਹਾ। ਉਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀ ਮੈਂ ਸਿਟੀ ਬੈਂਕ ਦਾ 60,000 ਰੁਪਏ ਦਾ ਕਰਜ਼ਈ ਹੋਇਆ ਬੈਠਾ ਸੀ, ਹਰ ਮਹੀਨੇ ਤਿੰਨ ਹਜ਼ਾਰ ਦੀ ਕਿਸ਼ਤ ਭਰਦਾ ਸਾਂ, ਜਿਸ ਵਿਚੋਂ 1800 ਵਿਆਜ਼ ਦਾ ਤੇ 1200 ਮੂਲ ਦਾ ਉਤਰਦਾ ਸੀ। ਦਸਵੇਂ ਦਿਨ ਮੈਂ ਰਾਤ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜੱਗਾ ਸਿਆਂ, ਮੇਰੀ ਆਹ ਸਮੱਸਿਆ ਹੈ। ਤੂੰ ਜੇ ਮੈਨੂੰ 60,000 ਰੁਪਏ ਉਧਾਰ ਦੇ ਦੇਵੇਂ ਤੇ ਮੇਰੇ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਠੇਕੇ ‘ਚੋਂ ਕੱਟ ਲਿਆ ਕਰੀਂ। ਉਹ ਬੋਲਿਆ: “ਓ ਯਾਰ ਕਾਮਰੇਡ! ਤੂੰ ਮੈਨੂੰ ਦਸ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਦੱਸਿਆ?” ਅਗਲੇ ਹੀ ਦਿਨ ਉਹ ਚਲਿਆ ਗਿਆ ਤੇ ਤਿੰਨ ਚਹੁੰ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਮੈਂਨੂੰ 60,000 ਰੁਪਏ ਦੇ ਦੋ ਡਰਾਫਟ ਮਿਲ ਗਏ।
(ਆਖਰੀ ਪੈਰਾ) ਗੱਲ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰ ਕੇ ਰੋਣ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਲੇਖ ਟਾਈਪ ਕਰਨ ਵੇਲੇ ਵੀ ਮੈਂ ਰੋ ਰਿਹਾ ਹਾਂ।
(ਪੈਰਾ) ਜੱਗਾ ਸਿੰਘ ਤੇ ਮੈਂ ਰਜਿੰਦਰਾ ਕਾਲਜ ਬਠਿੰਡਾ ਵਿਚ ਇਕੋ ਵੇਲੇ ਪੜ੍ਹਦੇ ਸਾਂ, ਉਹ ਮੈਥੋਂ ਇਕ ਜਮਾਤ ਪਿੱਛੇ ਸੀ। ਕਾਲਾਂਵਾਲੀ ਤੋਂ ਇਕੱਠੇ ਰੇਲ ਗੱਡੀ ਫੜਦੇ ਸਾਂ ਤੇ ਇਕੱਠੇ ਵਾਪਸ ਆਇਆ ਕਰਦੇ ਸਾਂ। ਸਰਦੀਆਂ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਉਹ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਵਾਲੇ ਜਗਦੇਵ ਖੱਖੇ ਅਤੇ ਮੈਂ ਜੱਗੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਵਾਲੇ ਕਰਨਲ ਕਾਮਰੇਡ ਊਠ ਸਿੰਘ ਘੋਨਾ ਨਾਲ ਰਿਹਾ ਕਰਦੇ ਸਾਂ
(ਪੈਰਾ) ਜੱਗੇ ਦਾ ਪਿੰਡ ਤਾਰੂਆਣਾ ਹੈ। ਸਾਡੀ, ਮੇਰੀ, ਜੱਗੇ ਅਤੇ ਕਰਨਲ ਘੋਨੇ ਦੀ ਤਿੱਕੜੀ ਬਣ ਗਈ। ਨੌਕਰੀਆਂ ਲਈ ਫਾਰਮ ਭਰਨ ਵੇਲੇ ਕੇਂਦਰ ਇਕੋ ਭਰ ਦੇਣਾ, ਤੇ ਭਰ ਵੀ ਦੇਣਾ ਕਦੇ ਕਿਤੋਂ ਦਾ ਕਦੇ ਕਿਤੋਂ ਦਾ। ਇਕ ਵੇਰ ਦਿੱਲੀ ਗਏ ਤਾਂ ਪੀਣ ਵਾਲਾ ਪਾਣੀ ਮੁੱਲ ਵਿਕਦਾ ਦੇਖ ਕੇ ਅਸੀਂ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਗਏ। ਸਾਰੀ ਦਿੱਲੀ ਗਾਹ ਮਾਰੀ ਕਿ ਕਿਤੋਂ ਮੁਫਤ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਮਿਲ ਜਾਵੇ। ਅਖੀਰ ਪਾਲਿਕਾ ਬਾਜ਼ਾਰ ਉਤਲੇ ਘਾਹ ਨੂੰ ਮੋਟੀ ਕਾਲੀ ਨਾਲੀ ਰਾਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਪਾਣੀ ਪੀ ਕੇ ਤਸੱਲੀ ਕੀਤੀ। ਪਾਣੀ ਸਾਲ਼ਾ ਸੀਵੇਜ ਦਾ ਸੋਧਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ!
(ਪੈਰਾ) ਖ਼ੈਰ ਸਾਨੂੰ ਤਿੰਨਾਂ ਨੂੰ ਧੜਾਧੜ ਨੌਕਰੀਆਂ ਮਿਲਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜੱਗੇ ਨੂੰ ਜਲੰਧਰ ‘ਚ ਰੱਖਿਆ ਲੇਖਾ ਦਫਤਰ ‘ਚ ਮਿਲੀ, ਕਰਨਲ ਨੂੰ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿਚ ਲੁਧਿਆਣੇ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਇੰਡੀਅਨ ਬੈਂਕ ਵਿਚ ਨਕੋਦਰ। ਫੇਰ ਜੱਗਾ ਜਲੰਧਰ ਵਾਲੀ ਨੌਕਰੀ ਛੱਡ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਨੈਸ਼ਨਲ ਬੈਂਕ ਦੀ ਕਾਲਾਂਵਾਲੀ ਬਰਾਂਚ ਵਿਚ ਲੱਗ ਗਿਆ।ਕਰਨਲ ਸਟੇਟ ਬੈਂਕ ਆਫ ਬੀਕਾਨੇਰ ਐਂਡ ਜੈਪੁਰ ਵਿਚ ਰਾਜਸਥਾਨ ਚਲਿਆ ਗਿਆ। ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਇਕੋ ਵੇਲੇ ਦੋ ਨਿਯੁਕਤੀ ਪੱਤਰ ਆ ਗਏ- ਇਕ ਕੇਂਦਰੀ ਇਸਪਾਤ ਤੇ ਖਾਣਾਂ ਦੇ ਮੰਤਰਾਲੇ ‘ਚ ਦਿੱਲੀ ਦਾ ਤੇ ਦੂਜਾ ਸੂਚਨਾ ਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰਨ ਮੰਤਰਾਲੇ ‘ਚ ਜਲੰਧਰ। ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਮੈਂ ਇਸ ਲਈ ਤੱਜ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਉਥੇ ਪਾਣੀ ਮੁੱਲ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਤੇ ਨਾਲੇ ਸੀਵੇਜ ਦੇ ਸੋਧੇ ਹੋਏ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸੜਾਂਦ ਅਜੇ ਤੱਕ ਵੀ ਨਾਸਾਂ ਵਿਚ ਪਈ ਸੀ।
(ਪੈਰਾ) ਕਾਫੀ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਜਦੋਂ ਮੋਬਾਈਲ ਫੋਨ ਮੇਰੇ ਵਰਗੇ ਜਣੇ-ਖਣੇ ਕੋਲ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਕਾਲ ਵੀ ਆਉਂਦੀ ਜਾਂਦੀ 16 ਰੁਪਏ ਮਿੰਟ ਪੈਂਦੀ ਸੀ। ਮੈਂਨੂੰ ਕਿਸੇ ਧਨਾਡ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਨੇ ਮੋਬਾਈਲ ਦਿੱਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਿਉਂ ਕਿ ਉਹ ਬਾਦਲ ਦੀ ਪਿਛਲੀ ਸਰਕਾਰ ਡੇਗਣੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਤੇ ਮੇਰੀ ਉਸ ਨੇ ਲੋੜ ਸਮਝੀ। ਖ਼ੈਰ! ਐਤਵਾਰ ਦਾ ਦਿਨ ਸੀ, ਜੱਗੇ ਦਾ ਫੋਨ ਆਇਆ। ਕਹਿੰਦਾ “ਕਿੱਥੇ ਹੈਂ?” ਮੈਂ ਕਿਹਾ “ਘਰੇ।“ ਉਸ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਹ ਮਾਨਸਾ ਤੋਂ ਬੋਲ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਘੁਸਮੁਸੇ ਜਿਹੇ ਵੇਲੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ। ਮੋਢੇ ਉਤੇ ਚੋਣ ਨਿਸ਼ਾਨ ਵਾਂਗ ਮੂਕਾ, ਹੱਥ ‘ਚ ਇੱਕ ਝੋਲਾ। ਚਾਹ-ਪਾਣੀ ਦੀ ਰਸਮ ਮਗਰੋਂ ਝੋਲਾ ਮੈਨੂੰ ਫੜਾ ਕੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗਿਆ: “ਲੈ ਕਾਮਰੇਡ ਮੁਰਗਾ ਬਣਾ ਤੇ ਖਾ।“ ਝੋਲੇ ਵਿਚ ਡਰੈੱਸ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਮੁਰਗਾ ਸੀ।
(ਪੈਰਾ) ਮੈਂ ਇਸ ਦਾ ਸਬੱਬ ਪੁੱਛਿਆ, ਕਿਉਂ ਕਿ ਉਹ ਆਪ ਤਾਂ ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਦੱਸਿਆ: “ਕਾਮਰੇਡ ਛੁੱਟੀ ਦਾ ਦਿਨ ਸੀ, ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਟਹਿਲ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਬੜਾ ਸੁਹਣਾ ਮੁਰਗਾ ਤੁਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਦੇਖਿਆ। ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਇਹ ਤਾਂ ਕਾਮਰੇਡ ਦੇ ਖਾਣ ਦੇ ਲਾਇਕ ਹੈ। ਗਲੀ ਵਿਚ ਖੇਡਦੇ ਜੁਆਕਾਂ ਤੋਂ ਪਤਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਮੁਰਗਾ ਕੀਹਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੱਸਣ ‘ਤੇ ਮੈਂ ਮੁਰਗੇ ਦੇ ਮਾਲਕ ਦੇ ਘਰ ਚਲਿਆ ਗਿਆ ਤੇ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਮੁਰਗੇ ਦਾ ਕੀ ਲੈਣਾ ਹੈ? ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ:’ਜੱਗਾ ਸਿਆਂ! ਤੂੰ ਮੁਰਗਾ ਕੀ ਕਰਨੈ?’ ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਇਸ ਤੋ ਤੁਸੀ ਕੀ ਲੈਣਾ, ਮੁੱਲ ਦੱਸੋ। ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੁੱਲ ਦੱਸਿਆ, ਮੈਂ ਦੇ ਕੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਕੱਟ ਕੇ ਝੋਲੇ ‘ਚ ਪਾ ਦਿਉ। ਮੁਰਗਾ ਚੁੱਕ ਕੇ ਮਾਨਸਾ ਵਾਲੀ ਬੱਸ ਫੜ ਲਈ।“
(ਪੈਰਾ) ਆਪਣੇ ਘਰੇ ਕਹਿ ਕੇ ਆਇਆ ਸੀ ਕਿ ਪੀ ਜੀ ਆਈ ‘ਚ ਦੰਦ ਦਿਖਾਉਣ ਚੱਲਿਆ ਹਾਂ। ਦਸ ਦਿਨ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਰਿਹਾ। ਉਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀ ਮੈਂ ਸਿਟੀ ਬੈਂਕ ਦਾ 60,000 ਰੁਪਏ ਦਾ ਕਰਜ਼ਈ ਹੋਇਆ ਬੈਠਾ ਸੀ, ਹਰ ਮਹੀਨੇ ਤਿੰਨ ਹਜ਼ਾਰ ਦੀ ਕਿਸ਼ਤ ਭਰਦਾ ਸਾਂ, ਜਿਸ ਵਿਚੋਂ 1800 ਵਿਆਜ਼ ਦਾ ਤੇ 1200 ਮੂਲ ਦਾ ਉਤਰਦਾ ਸੀ। ਦਸਵੇਂ ਦਿਨ ਮੈਂ ਰਾਤ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜੱਗਾ ਸਿਆਂ, ਮੇਰੀ ਆਹ ਸਮੱਸਿਆ ਹੈ। ਤੂੰ ਜੇ ਮੈਨੂੰ 60,000 ਰੁਪਏ ਉਧਾਰ ਦੇ ਦੇਵੇਂ ਤੇ ਮੇਰੇ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਠੇਕੇ ‘ਚੋਂ ਕੱਟ ਲਿਆ ਕਰੀਂ। ਉਹ ਬੋਲਿਆ: “ਓ ਯਾਰ ਕਾਮਰੇਡ! ਤੂੰ ਮੈਨੂੰ ਦਸ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਦੱਸਿਆ?” ਅਗਲੇ ਹੀ ਦਿਨ ਉਹ ਚਲਿਆ ਗਿਆ ਤੇ ਤਿੰਨ ਚਹੁੰ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਮੈਂਨੂੰ 60,000 ਰੁਪਏ ਦੇ ਦੋ ਡਰਾਫਟ ਮਿਲ ਗਏ।
(ਆਖਰੀ ਪੈਰਾ) ਗੱਲ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰ ਕੇ ਰੋਣ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਲੇਖ ਟਾਈਪ ਕਰਨ ਵੇਲੇ ਵੀ ਮੈਂ ਰੋ ਰਿਹਾ ਹਾਂ।
Monday, May 10, 2010
Diary-9 ਅਜਮੇਰ ਘੋਨੇ ਦੀ ਰੱਬ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ
ਅਜਮੇਰ ਘੋਨੇ ਦੀ ਰੱਬ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ
ਗੁਰੂ ਤੱਤਿਆਂ ਥੰਮ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਅਇਆ,
ਕੀੜੀ ਵਾਲਾ ਰੂਪ ਧਾਰ ਕੇ॥
ਪਿੰਡ ਦੇ ਕਈ ਸਾਰੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਰੱਬ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਮੇਰੀ ਵੀ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਫਰਕ ਹੈ ਤਾਂ ਸਿਰਫ ਇਹ ਕਿ ਰੱਬ ਦਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਹੜੇ ਵੇਲੇ ਕਿਹੜਾ 'ਰੂਪ' ਧਾਰ ਕੇ ਮਿਲੇ।
ਬਾਬੇ ਮੁਖ਼ਤਿਆਰ ਦੀ ਰੱਬ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਉਸ ਦਿਨ ਗੁਦਰਾਨਾ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਹੋਈ ਸੀ ਜਿਸ ਦਿਨ ਉਥੇ, ਉਸ ਘਰ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਬਾਬਾ ਲੁਕਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।
ਮੇਰੀ (ਪਹਿਲੀ) ਮੁਲਾਕਾਤ 27 ਨਵੰਬਰ 1986 ਨੂੰ ਤਲਵੰਡੀ ਸਾਬੋ ਅਤੇ ਭਾਗੀ ਬਾਂਦਰ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਪੈਣ ਵਾਲੀ ਕੱਸੀ ਦੀ ਪੁਲ਼ੀ ਦੇ ਲਾਗੇ ਹੋਈ ਸੀ। ਰਾਤ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਮੋਟਰਸਾਈਕਲ ਦਾ ਹਾਦਸਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ, ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਰੱਬ ਨੇ ਮੈਂਨੂੰ ਆਪਣੀ ਬੁੱਕਲ ਵਿਚ ਪਾ ਕੇ ਰੱਖਿਆ। ਜੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਯਾਦ ਹੋਵੇ, 27 ਨਵੰਬਰ 1986 ਦੀ ਉਸ ਰਾਤ ਨੂੰ ਉਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਕੱਕਰ ਪਿਆ ਸੀ। ਕੱਕਰ ਦੀ ਉਸ ਰਾਤ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸਿਰਫ ਰੱਬ ਹੀ ਆਪਣੀ ਬੁੱਕਲ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਕੇ ਬਚਾਅ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਰਾਤ ਰੱਬ ਨੇ ਕਈ ਸਾਰੇ ਭੇਸ ਵਟਾ ਕੇ ਮੇਰੀ ਰੱਖਿਆ ਕੀਤੀ।
ਸਵਰਗੀ ਯ੍ਹੀਰੇ ਦੀ ਸਵਰਗੀ ਮਾਂ ਦੀ ਵੀ ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ ਰੱਬ ਨੇ ਰੱਖਿਆ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਓਦੋਂ ਮੈਂ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਛੋਟਾ ਸਾਂ, ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਬਿਲਕੁਲ ਯਾਦ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਹ ਮਾਤਾ ਕਿਸ ਗੱਲੋਂ ਦੁਖੀ ਹੋ ਕੇ ਖੂਹ ਵਿਚ ਕੁੱਦ ਪਈ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਇਹ ਵੀ ਯਾਦ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸ ਦੀ ਮਾਂ ਸੀ, ਪਰ ਭੂਆ ਦਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਯ੍ਹੀਰੇ ਦੀ ਮਾਂ ਸੀ। ਵਾਕਿਆ ਮੈਨੂੰ ਪੂਰੇ ਦਾ ਪੂਰਾ ਯਾਦ ਹੈ।
ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਤਾਂ, ਖਾਸ ਕਰ ਭਾਖੜਾ ਨਹਿਰ ਦੇ ਨਿੱਕਲਣ ਬਾਅਦ, ਪਾਣੀ ਕਾਫੀ ਉਤਾਂਹ ਆ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਖੂਹ ਬਹੁਤੇ ਡ;ੂੰਘੇ ਨਹੀਂ ਲਗਾਉਣੇ ਪੈਂਦੇ, ਪਰ ਪਿੰਡ ਦੇ ਜਿਸ ਖੂਹ ਵਿਚ ਸਵਰਗੀ ਯ੍ਹੀਰੇ ਦੀ ਸਵਰਗੀ ਮਾਂ ਨੇ ਛਾਲ ਮਾਰੀ ਸੀ, ਉਹ ਨਾ ਕੇਵਲ ਡੂੰਘਾ ਹੀ ਸੀ ਸਗੋਂ ਮੈਂ ਤਾਂ ਆਪਣੀ ਸੁਰਤ ਵਿਚ ਉਸ ਵਿਚੋਂ ਕਦੇ ਪਾਣੀ ਨਿਕਲਦਾ ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ।
ਉਸ ਨੇ ਘੱਗਰੀ ਪਾਈ ਹੋਈ ਸੀ ਅਤੇ ਰੱਬ ਨੇ ‘ਹਵਾ ਵਾਲਾ ਰੂਪ’ ਧਾਰ ਕੇ ਉਸ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ। ਘੱਗਰੀ ਨੇ ਛਤਰੀ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਕੰਵਲ ਦੇ ਫੁੱਲ ਵਾਂਗ ਖੂਹ ਦੇ ਖੜ੍ਹੇ ਪਾਣੀ ਉਤੇ ਤੈਰਨ ਲੱਗੇ। ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਖੂਹ ਵਿਚੋਂ ਕੱਢ ਲਿਆ, ਬਚਾਅ ਲਿਆ!
ਗੱਜਣ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੁੱਤ ਹਰਨੀ ਦੀ ਵੀ ਇਸ ਖੂਹ ਵਿਚ ਰੱਬ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੋਈ ਸੀ, ਪਰ ਕਾਫੀ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਕੀ ਦੁੱਖ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਖੂਹ ਵਿਚ ਛਾਲ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ। ਹਵਾ ਵਾਲਾ ਰੂਪ ਧਾਰ ਕੇ ਹੀ ਰੱਬ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਚਾਦਰੇ ਦੀ ਛਤਰੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਪਿੰਡ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਬਚਾਅ ਲਿਆ ਸੀ।
(ਬੜੇ ਅਫਸੋਸ ਨਾਲ ਲਿਖਣਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਸਵਰਗੀ ਹਰਨੀ ਨੇ ਦੂਸਰੀ ਵੇਰ ਇਸ ਖੂਹ ਵਿਚ ਛਾਲ ਮਾਰੀ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਰੱਬ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕੀ ਸੀ। ਪਰਮਾਤਮਾ ਉਸ ਦੀ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇਵੇ।)
ਅਜਮੇਰ ਘੋਨਾ –ਅਜਮੇਰ ਘੋਨੇ ਹੋਰੀਂ ਦੋ ਭਰਾ ਹਨ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਭਰਾ ਦਾ ਨਾਂਅ ਬੇਸ਼ੱਕ ਗੁਰਜੰਟ ਸਿੰਘ ਹੈ, ਪਰ ਮੇਰੇ ਲੇਖਾਂ ਵਿਚ ਉਸ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਪਿੰਡ ਵਾਲੇ ਨਾਂਅ, ਕੱਕੀ ਨਾਲ ਹੀ ਸੰਬੋਧਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਬਖਤੌਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਇਹ ਦੋ ਸਪੁੱਤਰ ਹਨ। ਪਿੰਡ ਦੇ ਕਾਫੀ ਸਾਰੇ ਸਰਾ ਗੋਤ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਮਲਕਪੁਰੇ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਵੀ ਹਨ, ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਵੀ ਹੈ, ਤੇ ਕੱਕੀ ਮਲਕਪੁਰੇ ਰਹਿਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਹੈ।
ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਕਾਫੀ ਸਾਰੇ ਅਜਮੇਰ ਸਿੰਘ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਛਾਣਨ ਵਾਸਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਂਅ ਨਾਲ ਕੁੱਝ ਨਾ ਕੁੱਝ ਲਗਾ ਕੇ ਵਖਰਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਜਮੇਰ ‘ਘੋਨਾ’ ਹੈ।
ਉਸ ਦੇ ਬਾਰੇ ਇਕ ਗੱਲ ਬਹੁਤ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕੁੱਤਿਆਂ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਬਦਸਲੂਕੀ ਕਰਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਕੁੱਤਿਆਂ ਨੂੰ ਪੁਚਕਾਰ ਕੇ, ਰੋਟੀ ਦਾ ਲਾਲਚ ਦੇ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੋਲ ਬੁਲਾ ਲਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ।ਪਾਸ ਆਇਆਂ ਨੂੰ ਫੜ ਕੇ, ਗਲ ਵਿਚ ਰੱਸਾ ਪਾ ਕੇ ਦਰਖਤ ਨਾਲ ਨੂੜ ਲਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ।ਤੇ ਫੇਰ, ਗੱਲ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ ਕਿ, ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੁੱਤਿਆਂ ਨੂੰ ਟੰਬਿਆ ਦੇ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਹੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕੁੱਟਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ।
ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਧਰਮੀ ਸਮਝਣ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਰੱਬ ਤੋਂ ਡਰਨ ਵਾਲੇ ਬੰਦੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਰਦੇ ਸਨ ਕਿ ‘ਅਜਮੇਰ ਸਿਆਂ, ਰਹਿਣ ਦੇ ਇੰਜ ਨਾ ਕਰਿਆ ਕਰ। ਕਦੇ ਨਾ ਕਦੇ ਰੱਬ ਦੀ ਮਾਰ ਪੈ ਜਾਇਆ ਕਰਦੀ ਹੈ।‘ ਤੇ ਸੱਚਮੁੱਚ ਹੀ ਪੰਜ ਛੇ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ‘ਰੱਬ ਦੀ ਮਾਰ’ ਪੈ ਗਈ।ਅਜਮੇਰ ਘੋਨੇ ਨੂੰ ਅਧਰੰਗ ਹੋ ਗਿਆ।
ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਅਧਰੰਗ ਦੇ ਪੀੜਤ ਨੂੰ ਕਈ ਵੇਰ ਦੇਖਿਆ ਹੈ, ਪਰ ਮੰਜੇ ਉਤੇ ਪਿਆ ਪਿਆ ਉਹ ਕੀ ਕੁੱਝ ਬੋਲਦਾ ਸੀ, ਮੈਂ ਸੁਣਿਆ ਦੇਖਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਯਾਰਾਂ ਦਾ ਯਾਰ ਹੈ ਅਤੇ ਅਧਰੰਗ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਉਹ ਗੁੱਸਾ ਆਉਣ ਉਤੇ ਆਪੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋ ਜਾਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਅੰਗਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸਿਰਫ ਜ਼ੁਬਾਨ ਦੀ ਹੀ ਵਰਤੋਂ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੀ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬੇਵਸੀ ਨੂੰ, ਗੁੱਸੇ ਨੂੰ ਕਿੰਨ੍ਹਾਂ ਲਫਜ਼ਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦਾ ਹੋਵੇਗਾ।
ਪੁੱਤ ਜਵਾਨ ਸਨ, ਲਹੂ ਗਰਮ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਾਪ ਦੀ ਲਾਚਾਰੀ ਦੀ, ਉਸ ਦੇ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਅ ਜ਼ੁਬਾਨ ਰਾਹੀਂ ਕਰਨ ਦੀ ਮਜ਼ਬੂਰੀ ਦੀ ਸਮਝ ਨਾ ਆਈ।ਪੁੱਤਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਚਿਰ ਮੰਜੇ ਉਤੇ ਪਏ ਬਾਪ ਦੇ ‘ਬੋਲ-ਕੁਬੋਲ’ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਾ ਕਰ ਸਕੇ।
ਪੁੱਤ ਦੁਖੀ ਹੋ ਕੇ, ਅਜਮੇਰ ਘੋਨੇ ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਦੇ ਬਾਹਰ-ਬਾਹਰ ਜੰਡ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਬੰਨ੍ਹ ਆਏ।ਤੇ ਕੜਕਦੀ ਧੁੱਪ ਵਿਚ ਘੋਨਾ ਜੰਡ ਦੇ ਛਾਂ-ਰਹਿਤ ਮੁੱਢ ਨਾਲ ਬੱਝਿਆ ਪਿਆ ਰਿਹਾ। ਪਸੀਨੋ-ਪਸੀਨੀਂ।
ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਹੜੇ ਪਾਸਿਉਂ ਘਟਾ ਆ ਗਈ, ਝੱਖੜ ਆ ਗਿਆ। ਮੀਂਹ ਵਰ੍ਹਦਾ ਰਿਹਾ, ਘੋਨਾ ਜੰਡ ਨਾਲ ਬੱਝਿਆ ਰਿਹਾ।
ਮੀਂਹ ਹਟ ਗਿਆ। ਅਧਰੰਗ ਦਾ ਮਰੀਜ਼ ਘੋਨਾ ਉੱਠਿਆ, ਉੱਠ ਕੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਜੰਡ ਨਾਲੋਂ ਖੋਲ੍ਹਿਆ। ਰੱਸਾ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਉਹ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਕੇ ਉਹ ਤੁਰ ਪਿਆ। ਤੁਰ ਕੇ ਉਹ ਘਰੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ।
ਗੁਰੂ ਤੱਤਿਆਂ ਥੰਮ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਅਇਆ,
ਕੀੜੀ ਵਾਲਾ ਰੂਪ ਧਾਰ ਕੇ॥
ਪਿੰਡ ਦੇ ਕਈ ਸਾਰੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਰੱਬ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਮੇਰੀ ਵੀ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਫਰਕ ਹੈ ਤਾਂ ਸਿਰਫ ਇਹ ਕਿ ਰੱਬ ਦਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਹੜੇ ਵੇਲੇ ਕਿਹੜਾ 'ਰੂਪ' ਧਾਰ ਕੇ ਮਿਲੇ।
ਬਾਬੇ ਮੁਖ਼ਤਿਆਰ ਦੀ ਰੱਬ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਉਸ ਦਿਨ ਗੁਦਰਾਨਾ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਹੋਈ ਸੀ ਜਿਸ ਦਿਨ ਉਥੇ, ਉਸ ਘਰ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਬਾਬਾ ਲੁਕਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।
ਮੇਰੀ (ਪਹਿਲੀ) ਮੁਲਾਕਾਤ 27 ਨਵੰਬਰ 1986 ਨੂੰ ਤਲਵੰਡੀ ਸਾਬੋ ਅਤੇ ਭਾਗੀ ਬਾਂਦਰ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਪੈਣ ਵਾਲੀ ਕੱਸੀ ਦੀ ਪੁਲ਼ੀ ਦੇ ਲਾਗੇ ਹੋਈ ਸੀ। ਰਾਤ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਮੋਟਰਸਾਈਕਲ ਦਾ ਹਾਦਸਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ, ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਰੱਬ ਨੇ ਮੈਂਨੂੰ ਆਪਣੀ ਬੁੱਕਲ ਵਿਚ ਪਾ ਕੇ ਰੱਖਿਆ। ਜੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਯਾਦ ਹੋਵੇ, 27 ਨਵੰਬਰ 1986 ਦੀ ਉਸ ਰਾਤ ਨੂੰ ਉਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਕੱਕਰ ਪਿਆ ਸੀ। ਕੱਕਰ ਦੀ ਉਸ ਰਾਤ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸਿਰਫ ਰੱਬ ਹੀ ਆਪਣੀ ਬੁੱਕਲ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਕੇ ਬਚਾਅ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਰਾਤ ਰੱਬ ਨੇ ਕਈ ਸਾਰੇ ਭੇਸ ਵਟਾ ਕੇ ਮੇਰੀ ਰੱਖਿਆ ਕੀਤੀ।
ਸਵਰਗੀ ਯ੍ਹੀਰੇ ਦੀ ਸਵਰਗੀ ਮਾਂ ਦੀ ਵੀ ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ ਰੱਬ ਨੇ ਰੱਖਿਆ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਓਦੋਂ ਮੈਂ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਛੋਟਾ ਸਾਂ, ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਬਿਲਕੁਲ ਯਾਦ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਹ ਮਾਤਾ ਕਿਸ ਗੱਲੋਂ ਦੁਖੀ ਹੋ ਕੇ ਖੂਹ ਵਿਚ ਕੁੱਦ ਪਈ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਇਹ ਵੀ ਯਾਦ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸ ਦੀ ਮਾਂ ਸੀ, ਪਰ ਭੂਆ ਦਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਯ੍ਹੀਰੇ ਦੀ ਮਾਂ ਸੀ। ਵਾਕਿਆ ਮੈਨੂੰ ਪੂਰੇ ਦਾ ਪੂਰਾ ਯਾਦ ਹੈ।
ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਤਾਂ, ਖਾਸ ਕਰ ਭਾਖੜਾ ਨਹਿਰ ਦੇ ਨਿੱਕਲਣ ਬਾਅਦ, ਪਾਣੀ ਕਾਫੀ ਉਤਾਂਹ ਆ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਖੂਹ ਬਹੁਤੇ ਡ;ੂੰਘੇ ਨਹੀਂ ਲਗਾਉਣੇ ਪੈਂਦੇ, ਪਰ ਪਿੰਡ ਦੇ ਜਿਸ ਖੂਹ ਵਿਚ ਸਵਰਗੀ ਯ੍ਹੀਰੇ ਦੀ ਸਵਰਗੀ ਮਾਂ ਨੇ ਛਾਲ ਮਾਰੀ ਸੀ, ਉਹ ਨਾ ਕੇਵਲ ਡੂੰਘਾ ਹੀ ਸੀ ਸਗੋਂ ਮੈਂ ਤਾਂ ਆਪਣੀ ਸੁਰਤ ਵਿਚ ਉਸ ਵਿਚੋਂ ਕਦੇ ਪਾਣੀ ਨਿਕਲਦਾ ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ।
ਉਸ ਨੇ ਘੱਗਰੀ ਪਾਈ ਹੋਈ ਸੀ ਅਤੇ ਰੱਬ ਨੇ ‘ਹਵਾ ਵਾਲਾ ਰੂਪ’ ਧਾਰ ਕੇ ਉਸ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ। ਘੱਗਰੀ ਨੇ ਛਤਰੀ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਕੰਵਲ ਦੇ ਫੁੱਲ ਵਾਂਗ ਖੂਹ ਦੇ ਖੜ੍ਹੇ ਪਾਣੀ ਉਤੇ ਤੈਰਨ ਲੱਗੇ। ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਖੂਹ ਵਿਚੋਂ ਕੱਢ ਲਿਆ, ਬਚਾਅ ਲਿਆ!
ਗੱਜਣ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੁੱਤ ਹਰਨੀ ਦੀ ਵੀ ਇਸ ਖੂਹ ਵਿਚ ਰੱਬ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੋਈ ਸੀ, ਪਰ ਕਾਫੀ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਕੀ ਦੁੱਖ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਖੂਹ ਵਿਚ ਛਾਲ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ। ਹਵਾ ਵਾਲਾ ਰੂਪ ਧਾਰ ਕੇ ਹੀ ਰੱਬ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਚਾਦਰੇ ਦੀ ਛਤਰੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਪਿੰਡ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਬਚਾਅ ਲਿਆ ਸੀ।
(ਬੜੇ ਅਫਸੋਸ ਨਾਲ ਲਿਖਣਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਸਵਰਗੀ ਹਰਨੀ ਨੇ ਦੂਸਰੀ ਵੇਰ ਇਸ ਖੂਹ ਵਿਚ ਛਾਲ ਮਾਰੀ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਰੱਬ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕੀ ਸੀ। ਪਰਮਾਤਮਾ ਉਸ ਦੀ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇਵੇ।)
ਅਜਮੇਰ ਘੋਨਾ –ਅਜਮੇਰ ਘੋਨੇ ਹੋਰੀਂ ਦੋ ਭਰਾ ਹਨ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਭਰਾ ਦਾ ਨਾਂਅ ਬੇਸ਼ੱਕ ਗੁਰਜੰਟ ਸਿੰਘ ਹੈ, ਪਰ ਮੇਰੇ ਲੇਖਾਂ ਵਿਚ ਉਸ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਪਿੰਡ ਵਾਲੇ ਨਾਂਅ, ਕੱਕੀ ਨਾਲ ਹੀ ਸੰਬੋਧਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਬਖਤੌਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਇਹ ਦੋ ਸਪੁੱਤਰ ਹਨ। ਪਿੰਡ ਦੇ ਕਾਫੀ ਸਾਰੇ ਸਰਾ ਗੋਤ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਮਲਕਪੁਰੇ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਵੀ ਹਨ, ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਵੀ ਹੈ, ਤੇ ਕੱਕੀ ਮਲਕਪੁਰੇ ਰਹਿਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਹੈ।
ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਕਾਫੀ ਸਾਰੇ ਅਜਮੇਰ ਸਿੰਘ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਛਾਣਨ ਵਾਸਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਂਅ ਨਾਲ ਕੁੱਝ ਨਾ ਕੁੱਝ ਲਗਾ ਕੇ ਵਖਰਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਜਮੇਰ ‘ਘੋਨਾ’ ਹੈ।
ਉਸ ਦੇ ਬਾਰੇ ਇਕ ਗੱਲ ਬਹੁਤ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕੁੱਤਿਆਂ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਬਦਸਲੂਕੀ ਕਰਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਕੁੱਤਿਆਂ ਨੂੰ ਪੁਚਕਾਰ ਕੇ, ਰੋਟੀ ਦਾ ਲਾਲਚ ਦੇ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੋਲ ਬੁਲਾ ਲਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ।ਪਾਸ ਆਇਆਂ ਨੂੰ ਫੜ ਕੇ, ਗਲ ਵਿਚ ਰੱਸਾ ਪਾ ਕੇ ਦਰਖਤ ਨਾਲ ਨੂੜ ਲਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ।ਤੇ ਫੇਰ, ਗੱਲ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ ਕਿ, ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੁੱਤਿਆਂ ਨੂੰ ਟੰਬਿਆ ਦੇ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਹੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕੁੱਟਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ।
ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਧਰਮੀ ਸਮਝਣ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਰੱਬ ਤੋਂ ਡਰਨ ਵਾਲੇ ਬੰਦੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਰਦੇ ਸਨ ਕਿ ‘ਅਜਮੇਰ ਸਿਆਂ, ਰਹਿਣ ਦੇ ਇੰਜ ਨਾ ਕਰਿਆ ਕਰ। ਕਦੇ ਨਾ ਕਦੇ ਰੱਬ ਦੀ ਮਾਰ ਪੈ ਜਾਇਆ ਕਰਦੀ ਹੈ।‘ ਤੇ ਸੱਚਮੁੱਚ ਹੀ ਪੰਜ ਛੇ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ‘ਰੱਬ ਦੀ ਮਾਰ’ ਪੈ ਗਈ।ਅਜਮੇਰ ਘੋਨੇ ਨੂੰ ਅਧਰੰਗ ਹੋ ਗਿਆ।
ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਅਧਰੰਗ ਦੇ ਪੀੜਤ ਨੂੰ ਕਈ ਵੇਰ ਦੇਖਿਆ ਹੈ, ਪਰ ਮੰਜੇ ਉਤੇ ਪਿਆ ਪਿਆ ਉਹ ਕੀ ਕੁੱਝ ਬੋਲਦਾ ਸੀ, ਮੈਂ ਸੁਣਿਆ ਦੇਖਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਯਾਰਾਂ ਦਾ ਯਾਰ ਹੈ ਅਤੇ ਅਧਰੰਗ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਉਹ ਗੁੱਸਾ ਆਉਣ ਉਤੇ ਆਪੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋ ਜਾਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਅੰਗਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸਿਰਫ ਜ਼ੁਬਾਨ ਦੀ ਹੀ ਵਰਤੋਂ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੀ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬੇਵਸੀ ਨੂੰ, ਗੁੱਸੇ ਨੂੰ ਕਿੰਨ੍ਹਾਂ ਲਫਜ਼ਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦਾ ਹੋਵੇਗਾ।
ਪੁੱਤ ਜਵਾਨ ਸਨ, ਲਹੂ ਗਰਮ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਾਪ ਦੀ ਲਾਚਾਰੀ ਦੀ, ਉਸ ਦੇ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਅ ਜ਼ੁਬਾਨ ਰਾਹੀਂ ਕਰਨ ਦੀ ਮਜ਼ਬੂਰੀ ਦੀ ਸਮਝ ਨਾ ਆਈ।ਪੁੱਤਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਚਿਰ ਮੰਜੇ ਉਤੇ ਪਏ ਬਾਪ ਦੇ ‘ਬੋਲ-ਕੁਬੋਲ’ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਾ ਕਰ ਸਕੇ।
ਪੁੱਤ ਦੁਖੀ ਹੋ ਕੇ, ਅਜਮੇਰ ਘੋਨੇ ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਦੇ ਬਾਹਰ-ਬਾਹਰ ਜੰਡ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਬੰਨ੍ਹ ਆਏ।ਤੇ ਕੜਕਦੀ ਧੁੱਪ ਵਿਚ ਘੋਨਾ ਜੰਡ ਦੇ ਛਾਂ-ਰਹਿਤ ਮੁੱਢ ਨਾਲ ਬੱਝਿਆ ਪਿਆ ਰਿਹਾ। ਪਸੀਨੋ-ਪਸੀਨੀਂ।
ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਹੜੇ ਪਾਸਿਉਂ ਘਟਾ ਆ ਗਈ, ਝੱਖੜ ਆ ਗਿਆ। ਮੀਂਹ ਵਰ੍ਹਦਾ ਰਿਹਾ, ਘੋਨਾ ਜੰਡ ਨਾਲ ਬੱਝਿਆ ਰਿਹਾ।
ਮੀਂਹ ਹਟ ਗਿਆ। ਅਧਰੰਗ ਦਾ ਮਰੀਜ਼ ਘੋਨਾ ਉੱਠਿਆ, ਉੱਠ ਕੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਜੰਡ ਨਾਲੋਂ ਖੋਲ੍ਹਿਆ। ਰੱਸਾ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਉਹ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਕੇ ਉਹ ਤੁਰ ਪਿਆ। ਤੁਰ ਕੇ ਉਹ ਘਰੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ।
(ਅਜੀਤ ਮੈਗਜ਼ੀਨ, 11 ਅਗਸਤ 1991)
Journeys 8 ਲੰਗੜਾ ਖੁਸ਼ ਕਿਉਂ ਹੈ
ਲੰਗੜਾ ਹੀ ਦਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਲੰਗੜਾ ਖੁਸ਼ ਕਿਉਂ ਹੈ
ਸਾਡੇ ਪੱਤਰ ਸੂਚਨਾ ਮਹਿਕਮੇ ਦੇ ਸ਼ਿਮਲਾ ਦਫਤਰ ਵਿਚ ਇਕ ਸੂਚਨਾ ਕੇਂਦਰ ਹੋਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਕੁੱਝ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਖਰਚ ਘਟਾਉਣ ਲਈ ਲੱਗੀ ਇਕ ਕਟੌਤੀ ਤਹਿਤ ਇਹ ਸੂਚਨਾ ਕੇਂਦਰ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਕੇਂਦਰ ਦੀਆਂ ਕੁੱਲ 306 ਕਿਤਾਬਾਂ ਅਜੇ ਦਫਤਰ ਵਿਚ ਹੀ ਪਈਆਂ ਹਨ।
ਪਿਛਲੇ ਢਾਈ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਲੰਗੜੇ* ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ 306 ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿਚੋਂ ਚੰਗੀਆਂ-ਚੰਗੀਆਂ ਤਕਰੀਬਨ ਸਾਰੀਆਂ ਹੀ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹ ਦਿੱਤੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਕੌਲਿਨ ਤੇ ਲੇਪੀਅਰ ਦੀਆਂ ਮਹਾਨ ਕਿਰਤਾਂ, ‘ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਆਜ਼ਾਦੀ’ (ਫਰੀਡਮ ਐਟ ਮਿਡਨਾਈਟ) ਅਤੇ ‘ਜਾਂ ਮੇਰਾ ਮਰੇ ਦਾ ਮੂੰਹ ਦੇਖੀਂ’ (ਆੱਰ ਯੂ ਸੀ ਮਾਈ ਫੇਸ ਡੈਡ), ਰੀਡਰਜ਼ ਡਾਈਜੈਸਟ ਦੀ ਤਿੰਨ ਜਿਲਦਾਂ ਵਿਚ ‘ਆਧੁਨਿਕ ਗਿਆਨ ਦੀ ਲਾਇਬਰੇਰੀ’ (ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਆਵ ਮਾਡਰਨ ਨੌਲਜ), ਅਤੇ ਹੋਰ ਤਾਂ ਹੋਰ, ਇਨਸਾਈਕਲੋਪੀਡੀਆ ਬ੍ਰਿਟੇਨਿਕਾ ਦੀਆਂ 19 ਵਿਚੋਂ 17 ਜਿਲਦਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਲੰਗੜਾ ਸੋਚਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਮੌਲਿਕ ਹੋਰ ਕੁੱਝ ਵੀ ਨਾ ਲਿਖਿਆ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਸਾਜਨਾ ਦੀ ਤ੍ਰੈ-ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਦਾ ਵਰ੍ਹਾ ਲਿਖਦਿਆਂ-ਲਿਖਦਿਆਂ ਲੰਘ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਲੰਗੜਾ ਇਸੇ ਗੱਲੋਂ ਖੁਸ਼ ਹੈ।
‘ਆਧੁਨਿਕ ਗਿਆਨ ਦੀ ਲਾਇਬਰੇਰੀ’ ਹੋਰਾਂ ਗੱਲਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇਸ ਗੱਲੋਂ ਬਹੁਤ ਸ਼ਲਾਘਾਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਵਿਚ ਹਰ ਵਿਸੇ ਨੂੰ ਦੋ ਸਫਿਆਂ ਵਿਚ ਸਮੇਟਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਗਣਿਤ ਬਾਰੇ ਅਧਿਾਇ ਵਿਚ ਇਕ ਦਿਲਚਸਪ ਵਾਕਿਆ ਦਰਜ ਹੈ। ਰੇਖਾ-ਗਣਿਤ ਦੇ ਮਹਾਨ ਵਿਦਵਾਨ ਪਾਇਥਾਗੋਰਸ ਦਾ ਇਕ ਚੇਲਾ ਸੀ, ਹਿੱਪਾਸਸ। ਹਿੱਪਾਸਸ ਇਸ ਨਤੀਜੇ ਉਤੇ ਪਹੁੰਚਿਆ ਕਿ ਕੁੱਝ ਅੰਕ ਤਾਰਕਿਕ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਮਸਲਨ 2 ਦੇ ਵਰਗਮੂਲ ਨੂੰ 2 ਦੇ ਵਰਗਮੂਲ ਨਾਲ ਹੀ ਜ਼ਰਬ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਮੁਕੰਮਲ 2 ਹਾਸਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਇਸ ਸਮੱਸਿਆ ਤੋਂ ਪਾਇਥਾਗੋਰਸ ਦੇ ਬਾਕੀ ਚੇਲੇ ਏਨੇ ਖਿਝੇ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਿੱਪਾਸਸ ਦਾ ਸਿਰ ਹੀ ਧੜ ਤੋਂ ਅਲੱਗ ਕਰ ਦਿਤਾ।
ਕੌਲਿਨ ਅਤੇ ਲੇਪੀਅਰ ਦੀ ‘ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਆਜ਼ਾਦੀ’ ਇਕ ਅੰਤਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਭਰਪੂਰ ਕਿਤਾਬ ਹੈ।ਇਸ ਦੇ ਅੰਤ ਉਤੇ ਇਕੱਲੇ-ਇਕੱਲੇ ਅਧਿਆਇ ਵਿਚ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਾ ਸਰੋਤ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਪੁਤਸਕ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਘਰ ਵੱਲੋਂ 1976 ਵਿਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਪਹਿਲੇ ਛਾਪੇ ਦੇ ਸਫਾ 337-38 ਅਤੇ 457-60 ਉਤੇ ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ** ਨਾਂਅ ਦੇ ਇਕ ਇਨਸਾਨ ਦੀ ਅੰਤਾਂ ਦੀ ਦਰਦ ਭਰੀ ਪ੍ਰੇਮ-ਕਥਾ ਦਰਜ ਹੈ।ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ ਨੇ 1947 ਵਿਚ ਇਕ ਜ਼ੈਨਬ ਨਾਂਅ ਦੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੜਕੀ ਨਾਲ ਗੁਰ-ਮਰਿਆਦਾ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਇਆ। ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਇਕ ਕੁੜੀ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਤਾਂ ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਗੁਰੂ-ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਖੋਲ੍ਹਿਆ, ਵਿਚੋਂ ‘ਤ’ ਨਿਕਲਿਆ ਅਤੇ ਲੜਕੀ ਦਾ ਨਾਂਅ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਤਨਵੀਰ।ਫੇਰ ਜਦੋਂ ਵੰਡ ਪਿੱਛੋਂ ਇਧਰ ਰਹਿ ਗਈਆ ਮੁਸਲਮਾਨ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ ਤਾਂ ਬੂਟੇ ਦੇ ਭਰਾ-ਭਤੀਜਿਆਂ ਨੇ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਲਾਲਚ ਵਿਚ ਜ਼ੈਨਬ ਦੀ ਸੂਹ ਦੇ ਦਿੱਤੀ। ਬੂਟਾ ਚੋਰੀ-ਛੁਪੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਚਲਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਧਰਮ ਅਪਣਾ ਲਿਆ। ਮਾਮਲਾ ਅਦਾਲਤ ਵਿਚ ਚਲਿਆ ਗਿਆ, ਪਰ ਜ਼ੈਨਬ ਬੂਟੇ ਦੇ ਹੱਥ ਨਾ ਲੱਗੀ। ਬੂਟੇ ਨੇ ਰੇਲ ਗੱਡੀ ਹੇਠ ਆ ਕੇ ਜਾਨ ਦੇ ਦਿੱਤੀ।# ਲੇਖਕ ਦਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਧੀ, ਜਿਸ ਦੇ ਪਾਲਕ ਮਾਪਿਆਂ ਨੇ ਉਸ ਦਾ ਨਾਂਅ ਸੁਲਤਨਾ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ, ਕਿਤਾਬ ਲਿਖਣ ਵੇਲੇ ਤਿੰਨ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਮਾਂ ਸੀ ਅਤੇ ਲਿਬੀਆ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਪਤੀ ਨਾਲ ਰਹਿ ਰਹੀ ਸੀ।***
ਡਾ. ਐਮ.ਐਸ.ਰੰਧਾਵਾ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ‘ਪੱਛਮੀ ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੀਆਂ ਯਾਤਰਾਵਾਂ’ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਦਿਲਚਸਪ ਟੋਟਕੇ ਹਨ। ਕੁੱਲੂ ਵਿਚ ਲਹੌਲ ਸਪਿਤੀ ਤੋਂ ਆਏ ਇਕ ਮੈਜਿਸਟਰੇਟ ਦਾ ਨਿਆਂ ਕਰਨ ਦਾ ਆਪਣਾ ਤਰੀਕਾ ਸੀ।ਉਹ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਕਰਤਾ ਤੋਂ ਮੇਜ਼ਬਾਨੀ ਕਰਵਾਉਂਦਾ, ਉਸ ਦੇ ਘਰ ਭੋਜਨ ਕਰਦਾ, ਚੌਲਾਂ ਦੀ ਬੀਅਰ ਪੀਂਦਾ। ਦੋ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਦੂਜੀ ਧਿਰ ਦੇ ਘਰ। ਸਿਲਸਿਲਾ ਓਨਾ ਚਿਰ ਚਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਜਿੰਨਾ ਚਿਰ ਦੋਵੇਂ ਧਿਰਾਂ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਰਾਜ਼ੀਨਾਮਾ ਨਾ ਕਰ ਲੈਂਦੀਆਂ।
ਡਾ. ਰੰਧਾਵਾ ਇਸ ਸਦੀ ਦੇ ਵੀਹਵਿਆਂ ਵਿਚ ਫੈਜ਼ਾਬਾਦ ਦੇ ਇਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਡਿਪਟੀ ਕਮਸ਼ਿਨਰ ਦੇ ਨਿਆਂ ਕਰਨ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਬਾਰੇ ਵੀ ਦਸਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀਆਂ ਭਾਰੀ-ਭਾਰੀ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਕੀਲਾਂ ਉਤੇ ਵਗਾਹ ਮਾਰਦਾ ਸੀ। ਗਰਮੀਆਂ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਉਹ ਝਗੜੇ ਵਾਲੀਆਂ ਧਿਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਉਤੇ ਸੱਦ ਲੈਂਦਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਛੱਤ ਉਤੇ ਚੜ੍ਹਾ ਦਿੰਦਾ।ਗਿਆਰਾਂ ਵਜੇ ਆਵਾਜ਼ ਲਗਾਈ ਜਾਂਦੀ ਕਿ ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ-ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰਾਜ਼ੀਨਾਮਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ, ਉਹ ਹੇਠਾਂ ਆ ਜਾਣ। ਬਾਰਾਂ ਵਜੇ ਫੇਰ ਇਹੀ ਆਵਾਜ਼ ਲਗਾਈ ਜਾਂਦੀ!
(ਪੰਜਾਬੀ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ, 27 ਸਤੰਬਰ, 1998)
*ਲੰਗੜਾ- ਤੁਹਾਡਾ ਪ੍ਰੀਆ।
** ਮਾਨ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੇ-ਆਜ਼ਮ ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ ਨਾਂਅ ਦੀ ਫਿਲਮ ਇਸ ਲੇਖ ਦੇ ਲਿਖੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਣੀ।
*** ਮਰਹੂਮ ਹਮਨਵਾ ਸੁਰਜੀਤ ਜਲੰਧਰੀ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਇਸ ਕਾਂਡ ਦੀ 1947 ਦੇ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਚਰਚਾ ਹੋਈ ਸੀ।
#ਇਹ ਕਿੱਸਾ ਹੀਰ ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਮਾਤ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਸਾਡੇ ਪੱਤਰ ਸੂਚਨਾ ਮਹਿਕਮੇ ਦੇ ਸ਼ਿਮਲਾ ਦਫਤਰ ਵਿਚ ਇਕ ਸੂਚਨਾ ਕੇਂਦਰ ਹੋਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਕੁੱਝ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਖਰਚ ਘਟਾਉਣ ਲਈ ਲੱਗੀ ਇਕ ਕਟੌਤੀ ਤਹਿਤ ਇਹ ਸੂਚਨਾ ਕੇਂਦਰ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਕੇਂਦਰ ਦੀਆਂ ਕੁੱਲ 306 ਕਿਤਾਬਾਂ ਅਜੇ ਦਫਤਰ ਵਿਚ ਹੀ ਪਈਆਂ ਹਨ।
ਪਿਛਲੇ ਢਾਈ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਲੰਗੜੇ* ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ 306 ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿਚੋਂ ਚੰਗੀਆਂ-ਚੰਗੀਆਂ ਤਕਰੀਬਨ ਸਾਰੀਆਂ ਹੀ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹ ਦਿੱਤੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਕੌਲਿਨ ਤੇ ਲੇਪੀਅਰ ਦੀਆਂ ਮਹਾਨ ਕਿਰਤਾਂ, ‘ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਆਜ਼ਾਦੀ’ (ਫਰੀਡਮ ਐਟ ਮਿਡਨਾਈਟ) ਅਤੇ ‘ਜਾਂ ਮੇਰਾ ਮਰੇ ਦਾ ਮੂੰਹ ਦੇਖੀਂ’ (ਆੱਰ ਯੂ ਸੀ ਮਾਈ ਫੇਸ ਡੈਡ), ਰੀਡਰਜ਼ ਡਾਈਜੈਸਟ ਦੀ ਤਿੰਨ ਜਿਲਦਾਂ ਵਿਚ ‘ਆਧੁਨਿਕ ਗਿਆਨ ਦੀ ਲਾਇਬਰੇਰੀ’ (ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਆਵ ਮਾਡਰਨ ਨੌਲਜ), ਅਤੇ ਹੋਰ ਤਾਂ ਹੋਰ, ਇਨਸਾਈਕਲੋਪੀਡੀਆ ਬ੍ਰਿਟੇਨਿਕਾ ਦੀਆਂ 19 ਵਿਚੋਂ 17 ਜਿਲਦਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਲੰਗੜਾ ਸੋਚਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਮੌਲਿਕ ਹੋਰ ਕੁੱਝ ਵੀ ਨਾ ਲਿਖਿਆ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਸਾਜਨਾ ਦੀ ਤ੍ਰੈ-ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਦਾ ਵਰ੍ਹਾ ਲਿਖਦਿਆਂ-ਲਿਖਦਿਆਂ ਲੰਘ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਲੰਗੜਾ ਇਸੇ ਗੱਲੋਂ ਖੁਸ਼ ਹੈ।
‘ਆਧੁਨਿਕ ਗਿਆਨ ਦੀ ਲਾਇਬਰੇਰੀ’ ਹੋਰਾਂ ਗੱਲਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇਸ ਗੱਲੋਂ ਬਹੁਤ ਸ਼ਲਾਘਾਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਵਿਚ ਹਰ ਵਿਸੇ ਨੂੰ ਦੋ ਸਫਿਆਂ ਵਿਚ ਸਮੇਟਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਗਣਿਤ ਬਾਰੇ ਅਧਿਾਇ ਵਿਚ ਇਕ ਦਿਲਚਸਪ ਵਾਕਿਆ ਦਰਜ ਹੈ। ਰੇਖਾ-ਗਣਿਤ ਦੇ ਮਹਾਨ ਵਿਦਵਾਨ ਪਾਇਥਾਗੋਰਸ ਦਾ ਇਕ ਚੇਲਾ ਸੀ, ਹਿੱਪਾਸਸ। ਹਿੱਪਾਸਸ ਇਸ ਨਤੀਜੇ ਉਤੇ ਪਹੁੰਚਿਆ ਕਿ ਕੁੱਝ ਅੰਕ ਤਾਰਕਿਕ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਮਸਲਨ 2 ਦੇ ਵਰਗਮੂਲ ਨੂੰ 2 ਦੇ ਵਰਗਮੂਲ ਨਾਲ ਹੀ ਜ਼ਰਬ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਮੁਕੰਮਲ 2 ਹਾਸਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਇਸ ਸਮੱਸਿਆ ਤੋਂ ਪਾਇਥਾਗੋਰਸ ਦੇ ਬਾਕੀ ਚੇਲੇ ਏਨੇ ਖਿਝੇ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਿੱਪਾਸਸ ਦਾ ਸਿਰ ਹੀ ਧੜ ਤੋਂ ਅਲੱਗ ਕਰ ਦਿਤਾ।
ਕੌਲਿਨ ਅਤੇ ਲੇਪੀਅਰ ਦੀ ‘ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਆਜ਼ਾਦੀ’ ਇਕ ਅੰਤਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਭਰਪੂਰ ਕਿਤਾਬ ਹੈ।ਇਸ ਦੇ ਅੰਤ ਉਤੇ ਇਕੱਲੇ-ਇਕੱਲੇ ਅਧਿਆਇ ਵਿਚ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਾ ਸਰੋਤ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਪੁਤਸਕ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਘਰ ਵੱਲੋਂ 1976 ਵਿਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਪਹਿਲੇ ਛਾਪੇ ਦੇ ਸਫਾ 337-38 ਅਤੇ 457-60 ਉਤੇ ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ** ਨਾਂਅ ਦੇ ਇਕ ਇਨਸਾਨ ਦੀ ਅੰਤਾਂ ਦੀ ਦਰਦ ਭਰੀ ਪ੍ਰੇਮ-ਕਥਾ ਦਰਜ ਹੈ।ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ ਨੇ 1947 ਵਿਚ ਇਕ ਜ਼ੈਨਬ ਨਾਂਅ ਦੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੜਕੀ ਨਾਲ ਗੁਰ-ਮਰਿਆਦਾ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਇਆ। ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਇਕ ਕੁੜੀ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਤਾਂ ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਗੁਰੂ-ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਖੋਲ੍ਹਿਆ, ਵਿਚੋਂ ‘ਤ’ ਨਿਕਲਿਆ ਅਤੇ ਲੜਕੀ ਦਾ ਨਾਂਅ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਤਨਵੀਰ।ਫੇਰ ਜਦੋਂ ਵੰਡ ਪਿੱਛੋਂ ਇਧਰ ਰਹਿ ਗਈਆ ਮੁਸਲਮਾਨ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ ਤਾਂ ਬੂਟੇ ਦੇ ਭਰਾ-ਭਤੀਜਿਆਂ ਨੇ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਲਾਲਚ ਵਿਚ ਜ਼ੈਨਬ ਦੀ ਸੂਹ ਦੇ ਦਿੱਤੀ। ਬੂਟਾ ਚੋਰੀ-ਛੁਪੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਚਲਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਧਰਮ ਅਪਣਾ ਲਿਆ। ਮਾਮਲਾ ਅਦਾਲਤ ਵਿਚ ਚਲਿਆ ਗਿਆ, ਪਰ ਜ਼ੈਨਬ ਬੂਟੇ ਦੇ ਹੱਥ ਨਾ ਲੱਗੀ। ਬੂਟੇ ਨੇ ਰੇਲ ਗੱਡੀ ਹੇਠ ਆ ਕੇ ਜਾਨ ਦੇ ਦਿੱਤੀ।# ਲੇਖਕ ਦਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਧੀ, ਜਿਸ ਦੇ ਪਾਲਕ ਮਾਪਿਆਂ ਨੇ ਉਸ ਦਾ ਨਾਂਅ ਸੁਲਤਨਾ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ, ਕਿਤਾਬ ਲਿਖਣ ਵੇਲੇ ਤਿੰਨ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਮਾਂ ਸੀ ਅਤੇ ਲਿਬੀਆ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਪਤੀ ਨਾਲ ਰਹਿ ਰਹੀ ਸੀ।***
ਡਾ. ਐਮ.ਐਸ.ਰੰਧਾਵਾ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ‘ਪੱਛਮੀ ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੀਆਂ ਯਾਤਰਾਵਾਂ’ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਦਿਲਚਸਪ ਟੋਟਕੇ ਹਨ। ਕੁੱਲੂ ਵਿਚ ਲਹੌਲ ਸਪਿਤੀ ਤੋਂ ਆਏ ਇਕ ਮੈਜਿਸਟਰੇਟ ਦਾ ਨਿਆਂ ਕਰਨ ਦਾ ਆਪਣਾ ਤਰੀਕਾ ਸੀ।ਉਹ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਕਰਤਾ ਤੋਂ ਮੇਜ਼ਬਾਨੀ ਕਰਵਾਉਂਦਾ, ਉਸ ਦੇ ਘਰ ਭੋਜਨ ਕਰਦਾ, ਚੌਲਾਂ ਦੀ ਬੀਅਰ ਪੀਂਦਾ। ਦੋ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਦੂਜੀ ਧਿਰ ਦੇ ਘਰ। ਸਿਲਸਿਲਾ ਓਨਾ ਚਿਰ ਚਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਜਿੰਨਾ ਚਿਰ ਦੋਵੇਂ ਧਿਰਾਂ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਰਾਜ਼ੀਨਾਮਾ ਨਾ ਕਰ ਲੈਂਦੀਆਂ।
ਡਾ. ਰੰਧਾਵਾ ਇਸ ਸਦੀ ਦੇ ਵੀਹਵਿਆਂ ਵਿਚ ਫੈਜ਼ਾਬਾਦ ਦੇ ਇਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਡਿਪਟੀ ਕਮਸ਼ਿਨਰ ਦੇ ਨਿਆਂ ਕਰਨ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਬਾਰੇ ਵੀ ਦਸਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀਆਂ ਭਾਰੀ-ਭਾਰੀ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਕੀਲਾਂ ਉਤੇ ਵਗਾਹ ਮਾਰਦਾ ਸੀ। ਗਰਮੀਆਂ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਉਹ ਝਗੜੇ ਵਾਲੀਆਂ ਧਿਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਉਤੇ ਸੱਦ ਲੈਂਦਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਛੱਤ ਉਤੇ ਚੜ੍ਹਾ ਦਿੰਦਾ।ਗਿਆਰਾਂ ਵਜੇ ਆਵਾਜ਼ ਲਗਾਈ ਜਾਂਦੀ ਕਿ ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ-ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰਾਜ਼ੀਨਾਮਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ, ਉਹ ਹੇਠਾਂ ਆ ਜਾਣ। ਬਾਰਾਂ ਵਜੇ ਫੇਰ ਇਹੀ ਆਵਾਜ਼ ਲਗਾਈ ਜਾਂਦੀ!
(ਪੰਜਾਬੀ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ, 27 ਸਤੰਬਰ, 1998)
*ਲੰਗੜਾ- ਤੁਹਾਡਾ ਪ੍ਰੀਆ।
** ਮਾਨ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੇ-ਆਜ਼ਮ ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ ਨਾਂਅ ਦੀ ਫਿਲਮ ਇਸ ਲੇਖ ਦੇ ਲਿਖੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਣੀ।
*** ਮਰਹੂਮ ਹਮਨਵਾ ਸੁਰਜੀਤ ਜਲੰਧਰੀ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਇਸ ਕਾਂਡ ਦੀ 1947 ਦੇ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਚਰਚਾ ਹੋਈ ਸੀ।
#ਇਹ ਕਿੱਸਾ ਹੀਰ ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਮਾਤ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ।
Tuesday, May 4, 2010
ਪਿੰਡ ਡਾਇਰੀ ਤੇ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਲੜੀ: 7
ਪਿਛਲੇ ਦਿਨੀਂ, 2 ਮਈ 2010 ਨੂੰ ਮੈਂ ਐਵੇਂ ਵਾਲੀ ਬੱਸ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ। 57 ਰੁਪਏ ਖਰਚੇ, 250 ਰੁਪਏ ਦੀ ਖੂੰਡੀ ਬੱਸ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਗਈ। 10 ਰੁਪਏ ਆਟੋ ਵਾਲੇ ਨੇ ਲੁੱਟ ਲਏ।
ਸੁਣਿਆ ਸੀ ਕਿਸੇ ਅਕਾਦਮੀ ਦੇ ਅਹੁਦੇਦਾਰਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਹੋਣੀ ਹੈ। ਮਲੰਗ ਦੀ ਵੋਟ ਤਾਂ ਹੋ ਨਾ ਸੂ, ਮਲੰਗ ਅਕਾਦਮੀ ਦੇ ਬਾਹਰ ਬੈਠ ਗਿਆ। (ਭੌਂਕਦਾ ਰਿਹਾ) (ਮੈਂ ਹੀ ਸਾਂ, ਹੋਰ ਕੌਣ ਸੂ?)
ਮਾਲਵੇ ਦੇ ਮਸ਼ਹੂਰ 'ਵਿਦਵਾਨਾਂ' ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਵੀ ਸ਼ੁਮਾਰ ਕਰਦਾ ਹਾਂ, ਪਰ ਉੱਥੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਹੀ ਵਿਦਵਾਨ ਮਿਲ ਗਿਆ। ਕਿਸੇ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਇਸ 'ਵਿਦਵਾਨ' ਦਾ ਨਾਂ ਧਰਮ ਕੰਮੇਆਣਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੇਰੀ ਕਥਾ ਚੱਲ ਰਹੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਲ਼ਫਜ਼ 'ਭੰਬਲਭੂਸਾ' ਆ ਗਿਆ। ਮੋਹਰਵਾਂ ਵਿਦਵਾਨ ਬੋਲਿਆ ਕਿ ਸਹੀ ਸ਼ਬਦ 'ਭੰਬਲਭੂਸਾ' ਨਹੀਂ, ਭੁੱਬਲਭੂਸਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਸੰਭਲ ਗਿਆ, ਕੋਲ ਬੈਠੇ ਬਖ਼ਤੌਰੇ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਚੱਲ ਤਾਜ਼ਾ ਹਵਾ ਲੈ ਕੇ ਆਈਏ।
(ਮਾਲਵੇ ਦਾ ਇਹ 'ਵਿਦਵਾਨ' ਉਹ ਸ਼ਖ਼ਸ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਨਵਾਂ ਜ਼ਮਾਨਾ ਅਖ਼ਬਾਰ ਨੂੰ 1978 ਵਿੱਚ, ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਉੱਥੇ ਡੈਸਕ ਉਤੇ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਸਾਂ, ਇਕ ਕਵਿਤਾ ਭੇਜੀ ਸੀ (ਉਸ ਵੇਲੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਪੁਲਾੜ ਵਿੱਚ ਭੇਜੀ ਅਸਮਾਨੀ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ਾਲਾ ਡਿੱਗਣ ਦਾ ਡਰ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ) ਤੇ ਕਵਿਤਾ ਸ਼ੁਰੂ ਇਉਂ ਹੁੰਦੀ ਸੀ:
ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿ ਸਕਾਈਲੈਬ ਡਿੱਗ ਪਵੇ,
ਮੇਰੀ ਮਹਿਬੂਬ ਆ ਕਿ ਆਪਾਂ...
(ਆਹ ਕਰ ਲਈਏ ਤੇ ਅਹੁ ਕਰ ਲਈਏ)।
ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਮੈਂ ਡੈਸਕ ਉਤੇ ਬੈਠੇ ਸਾਰੇ ਮਿੱਤਰਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸੁਰਜਨ ਜ਼ੀਰਵੀ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ, ਨੂੰ ਸੁਣਾਈ ਤੇ ਪਾੜ ਕੇ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੀ!
ਹੁਣ ਇਹ ਵਿਦਵਾਨ ਮੈਨੂੰ ਭੁੱਬਲ ਤੇ ਭੂਸੇ ਦੇ ਚੱਕਰ ਵਿਚ ਪਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਬਖਤੌਰੇ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਸੱਜਣਾ, ਭੁੱਬਲ ਤਾਂ ਮੰਨ ਲਿਆ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹੈ, ਭੂਸਾ ਸਾਲਾ ਕਿਹੜੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹੋਇਆ?
ਮੈਂ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਆ ਕੇ ਭਾਈ ਕਾਨ੍ਹ ਸਿੰਘ ਦੀ ਰਾਇ ਲਈ, ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਪੜਤਾਲਿਆ। ਨਤੀਜਾ ਨਿੱਕਲਿਆ ਕਿ ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਕੁੱਤਾ ਸ਼ੀਸ਼ਮਹਿਲ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਹੀ ਅਕਸ ਨੂੰ ਭੌਂਕਣ ਲਗਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਭੰਭਲਭੂਸਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਮੈਂ ਮੁਰਾਰੀ ਨੂੰ ਕਿਹਾ: ਬੱਲੇ ਉਇ, ਮਾਲਵੇ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨੋ!
ਸੁਣਿਆ ਸੀ ਕਿਸੇ ਅਕਾਦਮੀ ਦੇ ਅਹੁਦੇਦਾਰਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਹੋਣੀ ਹੈ। ਮਲੰਗ ਦੀ ਵੋਟ ਤਾਂ ਹੋ ਨਾ ਸੂ, ਮਲੰਗ ਅਕਾਦਮੀ ਦੇ ਬਾਹਰ ਬੈਠ ਗਿਆ। (ਭੌਂਕਦਾ ਰਿਹਾ) (ਮੈਂ ਹੀ ਸਾਂ, ਹੋਰ ਕੌਣ ਸੂ?)
ਮਾਲਵੇ ਦੇ ਮਸ਼ਹੂਰ 'ਵਿਦਵਾਨਾਂ' ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਵੀ ਸ਼ੁਮਾਰ ਕਰਦਾ ਹਾਂ, ਪਰ ਉੱਥੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਹੀ ਵਿਦਵਾਨ ਮਿਲ ਗਿਆ। ਕਿਸੇ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਇਸ 'ਵਿਦਵਾਨ' ਦਾ ਨਾਂ ਧਰਮ ਕੰਮੇਆਣਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੇਰੀ ਕਥਾ ਚੱਲ ਰਹੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਲ਼ਫਜ਼ 'ਭੰਬਲਭੂਸਾ' ਆ ਗਿਆ। ਮੋਹਰਵਾਂ ਵਿਦਵਾਨ ਬੋਲਿਆ ਕਿ ਸਹੀ ਸ਼ਬਦ 'ਭੰਬਲਭੂਸਾ' ਨਹੀਂ, ਭੁੱਬਲਭੂਸਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਸੰਭਲ ਗਿਆ, ਕੋਲ ਬੈਠੇ ਬਖ਼ਤੌਰੇ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਚੱਲ ਤਾਜ਼ਾ ਹਵਾ ਲੈ ਕੇ ਆਈਏ।
(ਮਾਲਵੇ ਦਾ ਇਹ 'ਵਿਦਵਾਨ' ਉਹ ਸ਼ਖ਼ਸ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਨਵਾਂ ਜ਼ਮਾਨਾ ਅਖ਼ਬਾਰ ਨੂੰ 1978 ਵਿੱਚ, ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਉੱਥੇ ਡੈਸਕ ਉਤੇ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਸਾਂ, ਇਕ ਕਵਿਤਾ ਭੇਜੀ ਸੀ (ਉਸ ਵੇਲੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਪੁਲਾੜ ਵਿੱਚ ਭੇਜੀ ਅਸਮਾਨੀ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ਾਲਾ ਡਿੱਗਣ ਦਾ ਡਰ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ) ਤੇ ਕਵਿਤਾ ਸ਼ੁਰੂ ਇਉਂ ਹੁੰਦੀ ਸੀ:
ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿ ਸਕਾਈਲੈਬ ਡਿੱਗ ਪਵੇ,
ਮੇਰੀ ਮਹਿਬੂਬ ਆ ਕਿ ਆਪਾਂ...
(ਆਹ ਕਰ ਲਈਏ ਤੇ ਅਹੁ ਕਰ ਲਈਏ)।
ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਮੈਂ ਡੈਸਕ ਉਤੇ ਬੈਠੇ ਸਾਰੇ ਮਿੱਤਰਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸੁਰਜਨ ਜ਼ੀਰਵੀ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ, ਨੂੰ ਸੁਣਾਈ ਤੇ ਪਾੜ ਕੇ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੀ!
ਹੁਣ ਇਹ ਵਿਦਵਾਨ ਮੈਨੂੰ ਭੁੱਬਲ ਤੇ ਭੂਸੇ ਦੇ ਚੱਕਰ ਵਿਚ ਪਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਬਖਤੌਰੇ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਸੱਜਣਾ, ਭੁੱਬਲ ਤਾਂ ਮੰਨ ਲਿਆ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹੈ, ਭੂਸਾ ਸਾਲਾ ਕਿਹੜੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹੋਇਆ?
ਮੈਂ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਆ ਕੇ ਭਾਈ ਕਾਨ੍ਹ ਸਿੰਘ ਦੀ ਰਾਇ ਲਈ, ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਪੜਤਾਲਿਆ। ਨਤੀਜਾ ਨਿੱਕਲਿਆ ਕਿ ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਕੁੱਤਾ ਸ਼ੀਸ਼ਮਹਿਲ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਹੀ ਅਕਸ ਨੂੰ ਭੌਂਕਣ ਲਗਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਭੰਭਲਭੂਸਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਮੈਂ ਮੁਰਾਰੀ ਨੂੰ ਕਿਹਾ: ਬੱਲੇ ਉਇ, ਮਾਲਵੇ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨੋ!
Village diary and journeys Series: 6
ਮੱਘਰ ਦਾ ਪਿਉ ਸੋਹਣੀ
ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਤਾਂ ਯਾਦ ਨੇ ਪਰ ਉਮਰ ਦੇ ਲਿਹਾਜ਼ ਨਾਲ ਪਾਤਰਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਭੁੱਲਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ ਹਨ। (ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਦਾ ਸਿਲਸਿਲਾ ਤਾਂ ਅਜੇ ਮੈਂ ਸ਼ੁਰੂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ।)ਅੱਜ ਦੀ ਡਾਇਰੀ ਦਾ ਮੁੱਖ ਪਾਤਰ ਮੱਘਰ ਦਾ ਪਿਉ ਸੋਹਣੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਪੂਰਾ ਨਾਂ ਤਾਂ ਜ਼ਾਹਰਾ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਹੀ ਹੋਵੇਗਾ, ਪਰ ਪਿੰਡਾਂ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਤਹਿਜ਼ੀਬ ਦੀ ਘਾਟ ਕਹਿ ਲਈਏ ਜਾਂ ਕਿਰਦਾਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ, ਉਹ ਵੱਡੇ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਮੋਹਤਬਰ ਦਾ ਵੀ ਨਿੱਕਾ ਨਾਂਅ ਰੱਖ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਮਸਲਨ ਸੁਰਜੀਤ ਦੇ ਦਾਦਾ ਅਤੇ ਜ਼ੈਲੇ (ਜ਼ੈਲ ਸਿੰਘ) ਦੇ ਪਿਤਾ ਦਾਨ ਸਿੰਘ ਦਾ ਨਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦਾਨਾ ਰੱਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਬੁੱਢੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਉਸ ਨੂੰ ਬਾਬਾ ਦਾਨਾ ਕਹਿਣ ਲੱਗ ਪਏ ਸਨ। ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਹੈ ਕਿ ਬਹੁਤ ਨਿੱਕੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਮੰਡੀ ਵਿਚ 26 ਜਨਵਰੀ ਦੇ ਸਮਾਗਮ ਵਿਚ, ਜਦੋਂ ਬਾਬਾ ਦਾਨਾ ਕਮੇਟੀ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸੀ, ਕੁੜੀਆਂ ਨੇ ਬੋਲੀ ਪਾਈ ਸੀ: ਬਾਰੀਂ ਬਰਸੀਂ ਖੱਟਣ ਗਿਆ ਸੀ, ਖੱਟ ਕੇ ਲਿਆਂਦਾ ਰਾਇਆ; ਬਾਬੇ ਦਾਨੇ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਾਇਆ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਭਰਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਮੈਂ ਭੁੱਲ ਚੁੱਕਿਆ ਹਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਬਾਹਰ-ਬਾਹਰ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਘਰ ਪਾ ਲਿਆ ਸੀ; ਖਾਂਦਾ-ਪੀਂਦਾ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰਾ ਪਰਿਵਾਰ ਸੀ। ਇੱਕ ਭਰਾ ਨੇ ਬੜੇ ਸ਼ੌਕ ਨਾਲ ਗੱਡਾ ਬਣਵਾਇਆ, ਉਸ ਉੱਤੇ ਪਿੱਤਲ ਨਾਲ ਕਾਫੀ ਹਾਰ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਕਰਵਾਇਆ। ਬਿਲਕੁਲ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਗੱਡਾ ਜਿਸ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਉਸ ਗੀਤ ਵਿਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਉੱਤੇ 'ਆ ਗਿਆ ਸੰਦੂਕ ਮੁਟਿਆਰ ਦਾ।'
ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਗੱਡੇ ਦੀ ਕਾਫੀ ਚਰਚਾ ਹੋਈ। (ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਮਹਾਰਾਜ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ ਦੋਵਾਂ ਭਰਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਯਾਦ ਆ ਗਏ ਹਨ: ਰੱਤਾ ਤੇ ਫੱਤਾ।) ਫੱਤੇ ਨੇ ਬਣਵਾਇਆ ਸੀ ਇਹ ਗੱਡਾ! ਸੱਥ ਵਿਚ ਗੱਡੇ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ਕਿ ਕਿਸੇ ਨੇ ਕਿਹਾ: "ਫੱਤਾ ਸਿਆਂ, ਏਨਾ ਕੀਮਤੀ ਗੱਡਾ ਹੈ, ਜੇ ਚੋਰੀ ਹੋ ਗਿਆ?" ਅੱਗੋਂ ਉਹ ਬੋਲਿਆ: "ਚੋਰੀ ਕਿਵੇਂ ਹੋਜੂ, ਗੱਡਾ ਛਤੜੇ 'ਚ ਖੜ੍ਹਾ ਕੇ, ਉਸ ਦੇ ਅੱਗੇ ਮੰਜੀ ਡਾਹ ਕੇ ਸੌਂਦਾ ਹਾਂ।"
ਸੋਹਣੀ ਰਾਤ ਵੇਲੇ ਉੱਠਿਆ ਅਤੇ ਫੱਤੇ ਦੇ ਛਤੜੇ ਮੂਹਰੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਸੁੱਤਾ ਪਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਫੱਤੇ ਸਮੇਤ ਉਸ ਦਾ ਮੰਜਾ ਉਠਾਇਆ ਤੇ ਦੋ ਕਿੱਲੇ ਦੂਰ ਰੱਖ ਆਇਆ। ਫੇਰ ਉਸ ਨੇ ਉਸ ਦਾ ਗੱਡਾ ਸਿਰ ਉਤੇ ਚੁੱਕਿਆ ਅਤੇ ਲਿਆ ਕੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਟੋਭੇ ਦੇ ਵਿੱਚ-ਵਿਚਾਲੇ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ।
ਫੱਤਾ ਸਿਹੁੰ ਜਦੋਂ ਸਵੇਰੇ ਜਾਗੇ ਤਾਂ ਹੱਕੇ-ਬੱਕੇ। ਭੱਜ ਕੇ ਛਤੜੇ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚਿਆ ਤਾਂ ਰੰਗ ਵੀ ਉੱਡ ਗਿਆ। ਨਾ ਗੱਡੇ ਦੀ ਲੀਹ ਤੇ ਨਾ ਇੱਕ ਬੰਦੇ ਦੀਆਂ ਪੈੜਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਤੀਜੀ ਪੈੜ!
ਫੱਤਾ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਭੱਜਿਆ, ਬਹੁੜੀ-ਦੁਹਾਈ ਕਰਦਾ।
ਸਾਰੀ ਰਾਮ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਾਈ। ਸੋਹਣੀ ਵੀ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ। ਬੋਲਿਆ: "ਫੱਤਾ ਸਿਆਂ, ਤੂੰ ਤਾਂ ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ ਤੇਰਾ ਗੱਡਾ ਚੋਰੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ? ਜਾਹ ਟੋਭੇ 'ਚੋਂ ਕੱਢ ਲਿਆ!"
Subscribe to:
Posts (Atom)
